نه ۆروز
 شيعري پیرەمێرد
ئه م روژي سالي تازه يه نه ۆروزه هاته وه
جيژ نيكي كوني كورده به خوشي و به ها ته وه
چه ند سال بوو گولي هيواي ئيمه پي په ست بوو تاكو پار
هه ر خويني لاوه كان بوو گولي ئالي نه وبه هار
ئه و ره نگه سوو ره بوو كه له ئاسوي بلندي كورد
مژده ي به ياني بو گه لي دوور ونزيك ئه برد
وا روژهه لات له به نده ني به رزي ولاته وه
هه ر خويني شه هيده ره نگي شه فه ق شه وق ئه داته وه
نه وروز بوو ئاگريكي وه ها خسته جه رگه وه
لاوان به عه شق ئه چوون به ره و پيري مه رگه وه
تا ئيستا رووي نه داوه له تاريخي ميلله تا
قه لغاني گولله سنگي كچان بي له هه لمه تا
پيي ناوي بو شه هيدي وه ته ن شيوه ن وگرين
نامرن ئه وانه وا له دلي ميلله تا ئه ژين

سه‌رگوزشته‌ی کچه‌که‌ی کافرۆش، له‌زاری برازاکه‌یه‌وه‌. کێیە و كێ ڕفاندی؟

كیژەكەی كافرۆش"خەجیج" مۆنالیزای كورد، بەهۆی جوانییەكەی ئەفسەرێكی ئینگلیز لە هەولێر دەیڕفێنی و دەیبا بۆ بەریتانیا

(خەجیج جومعە مەولود شكاك) كە لەناو كوردان بە كیژەكەی كافرۆش ناسراوە، ساڵی 1934 لەو كاتەی كە تەمەنی لە كچێكی دوانزە ساڵیدا بەولاوە زیاتر نەبوو لە رێگای گەڕانەوەی بۆ ماڵەوە لە نزیك تەكیەی شێخ عەبدولكەریم لە شاری هەولێر، لە لایەن ئەفسەرێكی باڵای سوپای ئینگلیز كە ئەوكاتە ئێراق لە ژێر فەرمانڕەوایەتی ئەوان دادەبێت، لە دوای چەند جارێك خوازبێنیكردن و وەرنەگرتنەوەی وەڵامێكی ئەرێنی لە لایەن باوكییەوە، لە رێگای گەڕانەوەی و جێهێشتنی دوكانی كافرۆشی باوكی بە چەند خولەكێك، دەڕفێنرێت. بە چەند مانگێكیش دوای رفاندنەكەی، باوكی خەجیج "كچی كافرۆش" پاش تۆماركردنی داواكەی لەلایەن بنكەی پۆلیسی جولەكەكان لە گەڕەكی تەعجیل ئاگادار دەكرێتەوە كە كچەكەی لە وڵاتی بەریتانیایە.
شێرزاد محەمەد، برازاكەی خەجیج درێژە بە قسەكانی دەدا و دەڵێ "باوكی خەجیج كە دەكاتە باپیرەی من، هەم سەركردەیەكی سەربازی و هەم هەڤاڵ و دۆستی سمایل ئاغا "سمكۆی شكاك"بووە، لە دوای بە ناهەق كوشتنی سمایل ئاغا لە لایەن رژێمی شاهەنشایی ئێران لە ساڵی1930 بە نائومێدی باروبنەی تێكدەنێ و ساڵی 1934 گوندی "گەنگەچین" لە رۆژهەڵاتی كوردستان جێدێڵێت و خۆی و كچ و كوڕە جمكەكەی "خەجیج و محەمەد" لەگەڵ دوو كچی سمكۆی شكاك "سافیە و سورمێ" لە هەولێر دەگیرسێنەوە.

كوڕە براكەی كچی كافرۆش دەڵێ، ئەو چی لە باوكی گوێ لێبووە ئەوەش بۆ ئێمە دەگێڕێتەوە "باپیرم لە ساڵی 1934 بە پەناهەندەیی كەوتە ئێراق و لە شاری هەولێر گیرسایەوە، ئەو كاتە خەجیجی پوورم و براكەی كە باوكی منە هەردووكیان تەمەنیان دوانزە ساڵ بوو، چونكە جمكبوون و لە ساڵی1922 لە دایكببوون، جگە لەم دووانەش باپیرم هیچ منداڵێكی دیكەی نەبووە".
ئەو برازایەی خەجیج دەڵێ، داپیرەم كە دەكاتە دایكی كچی كافرۆش بە بنەچە رووسی بووە، باپیرم لە دوای ژیانی هاوسەرێتیان ناوەكەی كردبووە "مەنیج" كە وەكو باوكم دەیگێڕایەوە ژنێكی باڵابەرزی پرچ زەردی چاوشینی سوروسپی و جوان بووە، بەڵام باپیرم ئەوی بەو نیازە لە گەنگەچین جێهێشتبوو كە لە هەولێر جێگیربێت و پاشان بگەڕێتەوە و ئەویش بهێنێتەوە لای خۆی، بەڵام دوای دوو مانگ لە هاتنیان بۆ هەولێر لە ساڵی1934 باپیرم بە نیازی هێنانی ئەویش بۆ هەولێر سەر لە گوندەكەی دەداتەوە، بەڵام داپیرەم نائومێدببوو گەڕابۆوە رووسیا".
شێرزاد دەگەڕێتەوە سەرباسی پوورەكەی و هۆكاری ناونانەكەی بە كچی كافرۆش زیاتر رووندەكاتەوە و دەڵێ، لەبەر ئەوەش بە كچی كافرۆش ناسرابوو "باپیرم كە هاتە هەولێر هیچ كارێكی نەدەزانی و كەسیشی نەدەناسی، بۆیە دوكانێكی لە نزیك سینەما حەمرا بە كرێ گرتوو كای دەفرۆشت، لەپاڵ كافرۆشییەكەی قەسپی حەشرەیشی دانابوو، بۆیە ئەو خۆشناوانەی لە گوندەكانی سەرەوە ترێ و میوەیان دەهێنایە ناوشاری هەولێر هەموویان كایان بۆ وڵاغەكانیان لە جومعە كافرۆشی باپیرم دەكڕی". هەرئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە خەجیجی كچی بەو ناوە بناسرێتەوە.
شێرزادی تەمەن پەنجا ساڵە كە تاقە یادگاری بنەماڵەی كچی كافرۆشە لە هەولێر، لەسەر قسەكانی بەردەوام دەبێ و لە باوكیەوە دەگێڕێتەوە و باسی ئەو رۆژە دەكات كە خەجیجی پووری دەڕفێنن "باپیرم خانووێكی لە حەساری ماڵی شێخ عەبدولكەریم لە نزیك گۆڕستانی شێخ ئۆمەر بەكرێ گرتبوو، بەیانییەك دوای نانخوادن، دوای ئەوەی باپیرم دەچێت بۆ دوكان، ئەوانیش هیچ خزم و كەسێكیان نەبوو لە هەولێر، وەكو زۆربەی رۆژەكانی دیكە پوورم بە باوكم دەڵێ "بابچینە دوكانی باوكم، دەچنە دوكانی باپیرم و ماوەیەك دادەنیشن و هەندێ قەسپ دەخۆن، پاشان پوورم دەڵێ، من دەچمەوە ماڵ و نانی نیوەڕۆ حازر دەكەم. باپیریشم دەڵێ تۆ بڕۆوە ماڵ و محەمەد با لە دوكان بێت من لەگەڵ خۆم دەیهێنمەوە".
شێرزاد دەڵێ "خەجیجە شكاكی پوورم لە ڕێگای گەڕانەوەی بۆ ماڵ، بەر لەوەی بگاتە تەكیەی شێخ عەبدولكەریم بە گوتەی ئەوانەی كە بینیبویان سەیارەیەكی پڕ لە چەكداری ئینگلیز پێشی لێدەگرن و بە پاڵ دەیهاوێنە ناو ئۆتۆمبێلەكە و دەیڕفێنن، یەكێ لەو كەسانەش كە رووداوەكە بە چاوی خۆی دەبینێ باپیرم دەناسێ و یەكڕاست دێتە دوكان و بە باپیرم دەڵێ ئینگلیز كچەكەیان رفاندی. پاش گەڕان و سوڕانێكی زۆر، توركمانەكانی سەر قەڵات كە دەبینن جومعە كافرۆشی باپیرم بێكەسە لە هەولێر ئامۆژگاری دەكەن بچێتە بنكەی پۆلیسی جولەكەكان لە گەڕەكی تەعجیل و داوایەك لەسەر رفێنەرانی كچەكەی تۆماربكات، دوای سێ مانگ لە هات و چوون بنكە پۆلیسییەكەی تەعجیل باپیرم ئاگادار دەكەنەوە كە خەجیجی پوورم لە ئێراق نەماوە و بردوویانە بۆ بەریتانیا".
خەجیجی كچی كافرۆش لە تەمەنی دوانزە ساڵی دەڕفێنرێت و لە ساڵی 1936 دوای دووساڵ لە ڕفاندنی وێنەكەی بە ناوی كچی كافرۆش بە هەموو كوردستان بڵاودەكرێتەوە.
شێرزاد محەمەد لە وەسفی خو و خەسڵەتەكانی خەجیجە شكاكی پووری دا، دەڵێ "ئەوەی كە لە باوكم گوێ لێبووە، ئەو زۆری كەیف بە جلوبەرگی ژنانەی شكاكی هاتووە، بەردەوام فیستان و كراسی لەبەر كردووە و زۆربەی كراسەكانیشی سووربووە، چونكە زۆری حەز بە رەنگی سوور كردووە، قایشی زێڕیشی لەسەر كراس بەستاوە و باپیرم لەبەر خۆشەویستی زۆری بۆی كڕیوە". ئەو خواردنانەشی كەوا كچی كافرۆش حەزی پێكردووە، وەكو شێرزاد لە باوكیەوە دەگێڕێتەوە "كچی كافرۆش زۆری حەز لە دوو جۆرە خواردن بووە، كە یەكێكیان كفتەی حەجەمی و ئەوەی دیكەش "گردۆر" بووە كە جۆرە خواردنێكی شكاكانە و تێكەڵەیەكە لە برنج و ماست و گۆشت و هەمووی بەیەكەوە دەكوڵێنرێت".
شێرزاد ئەوەشی گوت، كە بەرپرسەكەی ئینگلیز بەر لەڕفاندنی كچی كافرۆش چەند جارێك خوازبێنی لە باپیری كردووە و ئامادەیی خۆشی دەربڕیوە كە هەرچەندەی ئەوان داوابكەن لە لیرەی رەشادی و ماڵی دنیا، ئەو بۆیان جێبەجێبكات، بەڵام هەموو جارێك جومعە كافرۆشی باوكی دەڵێ ئێمە پەناهەندەین لێرە و شەڕەفی خۆمان بۆ ماڵی دنیا نافرۆشین.
كە كچەكەشی دەڕفێنن، وەكو شێرزاد دەیگێڕێتەوە "باوكی لە داخی ئەوەی بەرپرسێكی گەورەی سمكۆ شكاك بووە و لە هەولێر پیشەی بوو بە كافرۆشی، هەروا لە غەریبی كچەكەشی شونبزردەبێت و دەڕفێنرێت، هەردوو چاوەكانی كوێر دەبێت".
بە گوتەی ئەو برازایەی كچی كافرۆش، لە دوای پێنج ساڵ بەسەر رفاندنی كچەكەی جومعەی باوكی كۆچی دوایی دەكات و لەسەر وەسیەتی خۆشی لەسەر مەیدان لە شەقڵاوە دەنێژرێت.
ئەو دووبارەی دەكاتەوە و دەڵێ "ئەو قسانەم هەمووی بە منداڵی لە باوكم گوێ لێبووە كە برا تاقانەی پوورم بووە، ئەو چۆنی بۆ گوتومە منیش ئەوە بۆ ئێوە دەگێڕمەوە".
بۆ سەلماندنی هەموو ئەو چیرۆكانەی كە شێرزاد لە بارەی باپیرەی كە یەكێ لە سەركردەكان و هەڤاڵی سمكۆی شكاك بووە هەروەها پووری كە لەناو كورد بە كچی كافرۆش ناسراوە، ئەوەش دەكاتە بەڵگە كە بۆخۆشی وێنەیەكی كچی كافرۆشی لابووە "وێنەكە رەش و سپی بوو، پوورم و باوكم و باپیرم بەیەكەوە گرتبوویان، باپیرم لە ناوەڕاستی هەردووكیان وەستابوو و دەستی خستبووە سەرشانیان". وێنەكەش هەمان ئەو وێنەی كچی كافرۆش بووە كە بڵاوكراوەتەوە.

تێبینی: له‌ڕاپه‌ڕینی کوردستانه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌

http://www.penusakan.com سه رچاوه:

بلام له سه ر ئه م لا په ره ئاوا نوسراوه که به زمانی فرانسیه و فارسیه که شی له خواره وه هه یه! وه ک ده لی ئه وه ئه فسانه یه......

http://www.mafhoum.com/press10/310C35.htm

diterranée / Bent Al Maiidi, la Mona Lisa du Moyen-Orient

par Yahia Al Bitat

 

L’art fournit aussi ses icônes. Elles sont dédiées à la beauté et ont un pouvoir unificateur, comme en témoigne ce tableau populaire en Irak et au Moyen-Orient qui draine une somme d’histoires populaires sur fond de colonisation et d’insoumission, dont l’écho va de la Géorgie jusqu’au Maroc. Voici le tableau présenté par Yahia Al Bitat dans un article publié par la revue Dubai Al-Thaqafiya (Le Dubaï culturel) dans sa livraison du mois d’octobre.
Article choisi et traduit par Jalel El Gharbi.

Des années trente aux années soixante-dix, le tableau de Bent Al Maiidi a charmé l’imaginaire des Irakiens qui l’accrochaient dans leurs salons à côté de la photo du maître du céans, ou celle du roi Ghazi, le second roi, ou encore celle de ses successeurs. La miss trônait sans concurrente. Les plus aisés parmi les Irakiens encadraient et plaçaient sa photo de façon à ce qu’en entrant ou en sortant de la maison, elle soit perçue sous son meilleur angle.

Propriétaires de cafés, chauffeurs de bus, marchands dans leurs échoppes, propriétaires de bains maures, masseurs, coiffeurs, joailliers s’ingéniaient à trouver à Bent Al Maiidi l’endroit idoine. Ils tiraient fierté à exposer aux regards de leurs clients le symbole de la criante et triste beauté irakienne. Ils admiraient tous les traits de la petite dame portant son regard innocent et rêveur sur un coin du tableau et évitant de regarder le spectateur dans les yeux.
Les traits de la jeune femme suggèrent une douce opulence, une richesse arrogante. Elle a à peine la vingtaine. Trois beaux colliers rutilent à son cou. Le premier est fait de petites perles constituant cinq anneaux d’une blancheur en harmonie avec la douce clarté de sa peau. Le deuxième est en grosses perles. Quant au troisième, il est en or et comporte au milieu un pendentif où s’épanouissent des compositions florales en dentelle d’un rose clair et qui s’enroulent savamment sur une figure rayonnante faite de petites perles. Le tout reposant sur une tresse de livres en or pur disposée en turban arabe. Tous ces détails surprenants s’enfoncent dans les touffes de ses cheveux bruns moutonnant lourdement sur ses épaules pour couvrir une partie de son vêtement rouge serti de pièces éclatantes.
Parler de Bent Al Maiidi est une bonne façon d’engager une discussion. Parler de sa beauté et de son étrange histoire est un thème tout trouvé lorsqu’on n’a rien à se dire.
Chanteurs populaires et dramaturges se sont inspiré de sa beauté et de ses tristes histoires dans des œuvres qui ont remporté un franc succès, telle la chanson de Issa Bader, le chanteur populaire bahreïni : « Bent Al Maiidi est partie au Qatar pour quatre mois, et moi je ne le savais pas ». Le dramaturge irakien Mohsen Azaoui a monté une pièce inspirée de la légende de Bent Al Maiidi. Dans le Sud de l’Irak, on l’appelle Leyla Al Maiidia, certains soutiennent que c’est Fatma ou Jamila Maiidia. Mais le prénom, objet de controverse, peut disparaître et l’on se contente du nom Bent Al Maiidi. Au Nord du pays, elle porte deux noms : les Kurdes l’appellent Kigi Kavroch alors que les Turkmènes la nomment Smanji Fizi, c’est-à-dire « fille d’ouvrier » ou « fille de marchand de figues ».
La question qui se pose avec acuité est celle de la vérité de ce tableau. Qui représente-t-il ? Est-ce une jeune arabe de la région d’Al Ahwar du sud irakien ? Ou une jeune fille Turkmène d’une famille pauvre ? Ou encore une Kurde, fille d’un marchand de foin kurde ?
Nul ne peut être catégorique concernant ce tableau car ceux qui s’y intéresse se l’approprie systématiquement. Nous n’avons qu’à reprendre ces histoires qui circulent depuis de longues années, de bouche en bouche, dans les diffèrentes régions de l’Irak.
La version du Sud soutient que Bent Al Maiidi est une jeune fille du district d’Al Ahwar nommée Jamila et né en 1904 dans la province de Al Amara (l’actuelle département de Missan). Une version secondaire affirme que c’est la fille d’un petit fellah alors qu’une troisième soutient que c’est la fille d’un de ces éleveurs de buffles qu’on nomme Maâden.
L’histoire raconte que dans les années 1920, un officier anglais qui faisait partie de la campagne britannique en Irak avait aperçu, au gré d’un pur hasard, cette femme dont la beauté l’éblouit et dont il tomba amoureux. Il s’enquit de sa famille et envoya des proches demander sa main. Devant le refus catégorique de la famille, ce militaire envoya les notables de la ville d’Al Amara demander la main de la belle mais le père et toute la tribu opposèrent un refus ferme au désir de cet occupant britannique.
Un des oncles de la jeune fille protesta avec virulence : « Occuper l’Irak ne leur a pas suffi. Il faut encore qu’ils épousent nos filles. » L’histoire prend des accents dramatiques lorsque l’officier prit une grave résolution : enlever Bent Al Maiidi et partir avec elle en Grande Bretagne. Ce qu’il réalisa à bord d’un avion militaire. Il l’épousa et ils eurent un garçon. L’histoire éclate ensuite en diverses versions ayant toutes une fin tragique. On apprend que cet officier était marié et que son épouse britannique voulant se venger de la jeune irakienne, entreprit de tuer le nouveau-né d’une manière atroce. Bent Al Maiidi en devint folle : elle tua l’officier et sa femme et prit la fuite allant de pays en pays jusqu’à son village.
On raconte encore qu’elle refusa d’épouser l’officier, qu’elle s’enfuit de l’avion et trouva refuge dans l’arrière-pays d’Al Ahwar y menant la vie primitive des pêcheurs. C’est alors que le militaire britannique peignit ce formidable portrait pour dire tout son amour pour la belle qui l’avait refusé.
Les détails du récit turkmène venant de la septentrionale Kirkuk ne diffèrent pas beaucoup de l’histoire de la méridionale Al Amara. C’est l’histoire d’une jeune fille descendant d’une famille turkmène pauvre. Son père était un marchand de foin (Smanji), vivant dans la cité historique de Mahala (aujourd’hui Qalaa). Un jour que la jeune fille balayait devant le seuil de la maison, un groupe d’officiers anglais passa. L’un d’eux fut ébloui par sa beauté. Il vint demander sa main en compagnie des notables et des gens influents de la ville. Et devant le refus qu’opposa la famille pour différence de religion, l’officier se déclara disposé à embrasser l’islam. Après plusieurs tentatives qui se sont toutes soldés par un échec, l’officier exerça toutes sortes de pression sur la famille et finit par avoir la main de la fille. Après quoi, ils quittèrent Arbil pour Londres où ils vécurent heureux. L’officier fit faire le portrait de sa femme et l’offrit à sa famille en Irak pour la consoler de la séparation. Une société britannique l’imprima et la distribua à Arbil, la ville natale de la jeune dame. La photo se répandit ainsi dans tout le pays.
Selon une autre version, la famille de la jeune fille l’aurait soustraite aux regards. Elle aurait été obligée de résider, sous haute surveillance, chez des parents en attendant le départ de l’officier qui trouva sa consolation en peignant ce portrait saisissant.
Dans les années 1960, une chanson turkmène de Mohamed Ahmed Arbili célébrait le modèle de ce portrait « la fille du marchand de foin, âgée de 14 ans. »
Les Kurdes irakiens ont leur propre version. Ils appellent la jeune fille Kigi Kavroch (la belle fille). Sa photo est dans toutes les maisons kurdes. Elle est même devenue un modèle de beauté, le comparant même de la beauté, puisqu’on dit « belle comme Kigi Kavroch ». Dans les années 1950, une chanson de Hassen Zirak célébrait son souvenir. La version kurde relate qu’un officier britannique fut saisi par la beauté de Kigi Kavroch qu’il enleva. Mais elle réussit à s’enfuir de l’avion refusant d’être prisonnière. Elle devint une légende kurde que les artistes se sont empressés de portraiturer.
Il paraît vraisemblable que le tableau, qu’il s’agisse de la version arabe, kurde ou turkmène, est l’œuvre d’un peintre occidental : sa composition, ses couleurs, la posture de la dame et les détails du tableau rejoignent le travail des artistes orientalistes qui ont traité de thèmes semblables au XVIIIème et au XIXème siècles. En outre, ni les traits ni les vêtements de la petite dame ne sont arabes. Selon le plasticien kurde, Azad Chawaki, elle serait de Géorgie.
Il convient de noter que l’intérêt populaire pour ce portrait et les histoires qu’on a tramées sur la jeune dame dépassent les frontières de l’Irak. On en trouve l’écho en Syrie, en Palestine, en Iran, en Turquie et dans certaines républiques de l’ex Union Soviétique, surtout en Géorgie. Ces échos vont très loin dans l’espace arabe : il m’est arrivé d’entendre dire qu’elle serait marocaine, originaire de Marrakech et que son vrai nom serait Fatma (ou Fatouma) la marocaine. La preuve en est qu’en Grande Syrie on la connaît sous ce nom.
Des artistes populaires de la plupart de ces pays se sont attelés à reproduire cette œuvre de sorte qu’il est difficile d’en déterminer le premier auteur. Mais quelle que soient l’appartenance de la jeune dame, l’attachement populaire, surtout en Irak et dans les pays limitrophes, les différentes légendes montrent un désir de compensation chez ces peuples, une forme de résistance culturelle et esthétique face au conquérant incarné par l’officier britannique. Ici le rôle de la victime est incarné par la jeune dame qui tantôt résiste, tantôt se soumet à son destin. Cette légende a permis à l’imaginaire populaire d’ajouter à chaque fois les péripéties qui lui conviennent pour conforter la culture du refus permanent de la conquête transformant en légende l’invincible jeune fille avec sa beauté criante et innocente.
La disparition de cette image après les années 1970 est l’indice du passage dans une nouvelle ère culturelle marquée du à la présence de la TV entrée dans les foyers des paysans et des ouvriers. Les appareils vidéo vinrent affirmer cette tendance à la supercherie de l’image vivante sans cesse reprise. D’autres moyens techniques, encore plus précis et moins chers permettent d’imprimer les images et offrent à chacun la possibilité de choisir celles qu’il préfère. En l’espace d’une génération, une nouvelle logique de l’image est née. De nouvelles légendes sont nées dont les héros sont des acteurs, des chanteurs et des stars connus de tous. La colonisation directe, elle aussi, a disparu et n’est plus qu’un lointain souvenir. Tout cela contraignit Bent Maiidi ou Kigi Kavroch à fermer sa fenêtre et à se retirer loin des gens et de leurs luttes, rejoignant ce qui s’apparente désormais au mythe.

Traduction de Jalel El Gharbi
(09/11/2007)

BabelMed

ranean / بنت آل Maiidi، مونالیزا در خاور میانه

یحیی آل Bitat

 

هنر همچنین آیکون آن را فراهم می کند. آنها اختصاص داده شده به زیبایی و قدرت واحد، به عنوان گواه این جدول محبوب در عراق و خاور میانه، که در پایین استعمار و سرکشی است، که انعکاسی از گرجستان تخلیه مقدار از داستان های محبوب به مراکش. در اینجا این است که تصویر ارائه شده توسط یحیی آل Bitat در مقاله چاپ شده در مجله آل Thaqafiya دبی (فرهنگی دبی) در موضوع خود را از ماه اکتبر است.
ماده انتخاب و ترجمه توسط Jalel ال غربی است.

سی سالگی در دهه هفتاد، تصویری از بنت آل Maiidi مفتون تخیل از عراقی ها که آویزان در اتاق نشیمن خود را در کنار عکس استاد از خانه، یا این که قاضی شاه، پادشاه دوم، و یا حتی که از جانشینان او. خانم نشسته بدون رقابت. ثروتمند در میان عراقی ها قرار می گیرد و قاب عکس او را به طوری که ورود و یا خروج از منزل، او را در بهترین نور دیده می شود.

قهوه مغازه داران، رانندگان اتوبوس، در مغازه های خود را تجار، صاحبان حمام مور، متصدیان، آرایشگری، زرگران کوشید تا پیدا کردن بنت آل Maiidi محل مناسب:. آنها افتخار در معرض چشم از مشتریان خود نمادی از گریه عراق و زیبایی غم انگیز صورت گرفت. تمام ویژگی های بانوی کوچک را تحسین می کردند با نگاه معصوم و رویایی در گوشه ای از میز و پرهیز از نگاه کردن در چشم بیننده است.
ویژگی های زن جوان نشان می دهد ناز و نعمت و نرم، غنی مغرور. او به ندرت بیست ساله. سه گردنبند زیبا سوسو زدن در گردن او. اولین بار است که از دانه تشکیل پنج حلقه در هماهنگی با نور شیرین از پوست خود به عنوان سفید ساخته شده است. دوم، مروارید بزرگ است. سوم، آن است که طلا و ویژگی های یک آویز در وسط که توری شکوفه گل و نور صورتی ماهرانه حلقه که در چهره بشاش ساخته شده از دانه است. در نوار کتاب از طلای خالص به صورت عمامه عربی است. تمام این جزئیات شگفت انگیز در حال غرق شدن به تافتز از موهای قهوه ای moutonnant به شدت بر روی شانه های خود را برای پوشش بخشی از مجموعه لباس قرمز خود را با تکه های درخشان.
صحبت کردن توسط بنت آل Maiidi یک راه خوب برای شروع بحث است. زیبایی خود صحبت می کنند و تاریخ عجیب و غریب آن است که موضوع همه چیز یافت، زمانی که یکی حرفی برای گفتن دارد.
خوانندگان محبوب و نمایشنامه نویسان و داستان غم انگیز خود را در آثاری که یک موفقیت بزرگ بود زیبایی آن الهام گرفته بود، به عنوان آهنگ از عیسی بادر، بحرین خواننده محبوب "خم آل بخش Maiidi در قطر به مدت چهار ماه و من نمی دانستم. " نمایشنامه نویس Azaoui محسن عراق یک بازی توسط افسانه بنت آل Maiidi و الهام گرفته است. در جنوب عراق است، به نام لیلا آل Maiidia، برخی استدلال می کنند که این فاطمه Maiidia یا جمیله. اما در ابتدا، بحث برانگیز است، و ممکن است به سادگی به نام بنت آل Maiidi ناپدید می شوند. در شمال، دو نام است: کردها Kigi Kavroch میخوانند، در حالی که ترکمنها تماس Smanji Fizi، که است که می گویند، "دختر کارگر" یا "دختر یک تاجر از انجیر است."
سوال این است که به ویژه حاد است که از حقیقت را در این جدول است. او چه کسی است؟ آیا این جوان عرب از آل Ahwar از جنوب عراق است؟ ترکمن یا دختر از یک خانواده فقیر؟ و یا یک کرد، دختر یونجه تاجر کردی؟
هیچکس را نمی توان قطعی در این جدول به عنوان کسانی که لازم را علاقه مند که به طور منظم است. ما فقط باید به این داستان ها در گردش را برای سالهای زیادی، از دهان به دهان، در نقاط مختلف عراق است.
نسخه ای که برای کمک به جنوب بنت آل Maiidi یک دختر در منطقه آل Ahwar به نام جمیله و در سال 1904 در استان Amara آل (در حال حاضر از گروه Missan) به دنیا آمد است. نسخه جزیی می گوید آن است که دختر fellah کوچک در حالی که ادعای سوم که او دختر یکی از این پرورش دهندگان بوفالو به نام Maaden.
داستان می رود که در 1920s، یک افسر انگلیسی که بخشی از مبارزات انتخاباتی بریتانیا در عراق بود، دیده می شود، با توجه به شانس خالص، زنی که زیبایی خیره شدن به او و او در عشق سقوط کرد. او از خانواده اش پرسید و بستگان فرستاده شده دست خود را بپرسید. برای امتناع قاطعانه از خانواده، ارتش ارسال برجسته شهر آل Amara دست زیبا بپرسید، اما پدر و قبیله مخالف امتناع شرکت به میل این اشغالگران انگلیسی.
یکی از عمو دختر به شدت اعتراض کردند: "به عراق به اندازه کافی نبوده است. آنها همچنین باید دختر ما ازدواج کند. "داستان تاثیر بسیار زیادی طول می کشد که افسر قطعنامه جدی گرفت: حذف بنت آل Maiidi و با او در انگلستان است. که او در هیئت مدیره هواپیما نظامی ساخته شده است. او ازدواج کرد و آنها صاحب یک پسر. داستان پس از آن می شکند و در نسخه های مختلف All پایان غم انگیز. آموختنی است که این افسر ازدواج کرده بود و انتقام همسرش بریتانیا، عراق جوان، متعهد به کشتن نوزاد در شیوه ای بی رحم. بنت آل Maiidi دیوانه شد: افسر و همسرش او را کشته است و از کشوری به کشور دیگر به روستای خود فرار.
گفته می شود او هنوز هم حاضر به ازدواج با افسر، او فرار کرد هواپیما و (در مناطق داخلی کشور از آل Ahwar وجود دارد که منجر به زندگی بدوی از ماهیگیران پناه) در دادگاه انقلاب این شهر برگزار شد. این که ارتش بریتانیا نقاشی این پرتره فوق العاده برای گفتن تمام عشق خود را برای زیبایی که بود رد شد.
جزئیات داستان ترکمن از کرکوک در شمال تفاوت چندانی از تاریخ در جنوب آل Amara. این داستان یک دختر از نسل یک خانواده فقیر از ترکمنستان است. پدر او تاجر یونجه (Smanji) بود، زندگی در شهر تاریخی از Mahala (اکنون Qalaa). یک روز دختر جارو آستان در مقابل، گروهی از افسران انگلیسی به تصویب رساند. یکی از آنها به زیبایی او خیره شد. او آمد تا از دست او را در این شرکت از افراد قابل توجه و موثر از این شهر است. و امتناع خانواده qu'opposa تفاوت مذهب، افسر اعلام کرد خود مایل به قبول اسلام است. پس از تلاش چند که همه در شکست به پایان رسید، افسر همه نوع فشار بر روی خانواده اعمال و به پایان می رسد تا با دست دختر. پس از آن، آنها را به قصد لندن ترک کرد و در آنجا اربیل خوشبختانه تا کنون بعد از. این افسر را پرتره همسر خود و ارائه آن را به خانواده اش در عراق را به آرامش پس از جدایی. یک شرکت انگلیسی به چاپ و توزیع شده در اربیل، زادگاه بانوی جوان. این عکس به خوبی در سراسر کشور گسترش یافته است.
با توجه به نسخه دیگری، خانواده دختر از نظر کم شده است. آن می شده اند مجبور به اقامت تحت موشکافی دقیق، با بستگان در انتظار خروج از افسر که آرامش در این نقاشی پرتره زنده در بر داشت.
در 1960s، آهنگ ترکمن محمد احمد مدل Arbili مشهور پرتره "هی دختر بازرگان، در سن 14. "
کردهای عراق در نسخه های خودشان دارند. آنها به دختر Kigi Kavroch (دختر زیبا) تصویر او در کردها هر خانه است. حتی تبدیل به یک مدل از زیبایی، نسبت به همان زیبایی است، چون آن را می گوید "زیبای عنوان Kigi Kavroch". در 1950s، آهنگ های حسن زیرک حافظه خود را جشن گرفتند. نسخه کردی این مربوط است که یک افسر بریتانیایی توسط زیبایی از Kigi Kavroch به او زده شد. اما او موفق به فرار از این هواپیما به دلیل خودداری از به دام افتادن. او یک افسانه است که هنرمندان کرد در به تصویر کشیدن شد.
به نظر می رسد احتمال وجود دارد که نقاشی، چه در عربی، کردی و یا ترکمن، کار یک نقاش غربی است: ترکیب، رنگ، وضعیت خانم و اطلاعات مربوط به جدول عضویت کار هنرمندان مستشرق که با موضوعات مشابه در قرون هجدهم و نوزدهم پرداخته است. علاوه بر این، نه و نه لباس بانوی کوچک عرب هستند. با توجه به هنرمند کرد، Chawaki آزاد، این امر می تواند گرجستان.
لازم به ذکر است که علاقه محبوب در این پرتره و داستان ما در بانوی جوان فراتر از مرزهای عراق مات. پیدا کردن اکو در سوریه، فلسطین، ایران، ترکیه و برخی از جمهوری های اتحاد جماهیر شوروی سابق، به ویژه در گرجستان است. این پژواک دور از رسیدن به در عرب: من اتفاق افتاد به گوش که او مراکشی، اهل مراکش که از نام واقعی خود را فاطمه (یا Fatouma) مراکش است. اثبات در سوریه بزرگ آن است که با این نام شناخته شده است.
هنرمندان فولکلور از بسیاری از این کشورها شروع به تولید کار پس از آن برای تعیین نویسنده اول دشوار است. اما عضویت در بانوی جوان، دلبستگی مردم، به ویژه در عراق و در کشورهای همسایه، از افسانه های مختلف نشان می دهد تمایل برای پرداخت غرامت در میان این مردم، یک نوع مقاومت در برابر تجسم فرهنگی و زیبایی شناختی فتح افسر انگلیسی. در اینجا نقش قربانی توسط بانوی جوان که گاهی اوقات مقاومت در برابر بازی، گاهی اوقات به سرنوشت خود تسلیم است. این افسانه را فعال کرده باشد تصور محبوب اضافه کردن هر بار اتفاقاتی که مناسب برای تقویت فرهنگ محرومیت از فتح دائمی تبدیل به یک افسانه از دختر شکست ناپذیر گریه با زیبایی اش و بی گناه است.
ناپدید شدن تصویر بعد از سال 1970 شاخص عبور از این مناطق را به عصر جدید فرهنگی مشخص شده با حضور از ورود تلویزیون به خانه های دهقانان و کارگران است. تجهیزات ویدئو تأیید این روند آمد به فریب تصویر زندگی که تا کنون گرفته شده است. فنی دیگر معنی می دهد، حتی دقیق تر و ارزان تر می تواند تصاویر و چاپ و ارائه همه این فرصت برای انتخاب کسانی که آنها ترجیح می دهند. در عرض یک نسل، یک منطق جدید تصویر در آن متولد شد. افسانه های جدید متولد می شوند که قهرمانان بازیگران، خوانندگان و ستاره ها شناخته شده هستند. استعمار مستقیم، بیش از حد، ناپدید شده است و دیگر حافظه های دور. همه مجبور بنت Maiidi یا Kigi Kavroch بستن پنجره را برداشت و به دور از مردم و مبارزات آنها، پیوستن به آنچه در حال حاضر آشکار به اسطوره است.

ترجمه از ال Jalel غربی
(09/11/2007)

Babelmed

ماههای كوردی و معانی آنها
نام و معانی ماههای سال در زبان كردی
قوم ماد در مناطق مختلف ایران، به ویژه در منطقه غرب پراكنده بود گستردگی قلمرو سكونت این قوم و تنوع اقلیم آن سبب شد كه مورخین برای تنظیم اقتصاد، معیشت و تطبیق فعالیتهای خود با آن، چند نوع تقویم را پدید آورند. در نواحی مرتفع شمالی تقویم شبانی بر مبنای محاسبات خورشیدی و در نواحی پستتر جنوبی تقویم زراعتی بر مبنای گردش ماه و طلوع ستاره سهیل به وجود آمد عشایر كوچرو، ییلاق و قشلاق خود را براساس فصل خورشیدی تنظیم میكردند .
تقویم كردی از سال 612 قبل از میلاد شروع می شود . این همان سالیست كه سیا كسارس ( cvaxules ) فرزند بزرگ دیاكو اولین پادشاه امپراتوری ماد منطقه نینوا را اشغال كرد . و به وحشی گری امپراتوری آشوریان در سرزمین های تحت اشغال خودش خاتمه داد . اگر چه تاریخ شناس یونانی هرودوت كه انتقاد می كند از دیاكو پسر فرورتس ( phraovtes ) ( احتمالاً سال 715 قبل از میلاد )یا ایجاد پادشاهی مادها و تأسیس پایتخت آن در اكباتان ( همدان ) حدوداً قبل از سال 625 قبل از میلاد بود كه سیاكسارس موفق شد كه بسیاری از قبایل مادها را به یك پادشاهی متحد تبدیل كند . در سال 614 قبل از میلاد او آشور را دستگیر كرد و در  سال 612 قبل از میلاد با اتحاد و كمك نبوچادنزار بابلیان فشارهای او بر نینوا بیشتر شد كه در نهایت منجر به خاتمه امپراتوری آشوریان شد .
بعضی از تقویم های مذهبی كردی با وقایع مذهبی اصلی شروع می شوند . مثلاً تقویم سلطانی یارسان ( ‎ Yaresan ) با تولد سلطان سحاك در سال 1294 پس از میلاد بعنوان شروع این سال به كار می رود.
تقویم ها ممكن است همچنین در سال 380 پس از میلاد شروع شوند سالی كه پایان آخرین پادشاهی كردی دوره كلاسیك را نشان می دهد ، افسانه كایوس یا ( سلسله كایو ساكان ).
یك دورة هفت سالة دیگر به آن اضافه می شود كه ممكن است مربوط باشد به احترام دین كه در آن تعداد روز در ادیان بومی كردی وجود دارد و زمانی می باشد كه برای تجدید روح رهبران فوت شده مورد نیاز است در این نظام سال دو هزار پس از میلاد مساوی است با سال 1613 . این تقویم بنام تقویم كردی یا مادها نامیده می شود .
تقویم :
نظام تقویم باستانی و مذهبی در آسیای غربی ( خاور نزدیك ) و در خاورمیانه یك تقویم قمری – شمسی بود . كه در آن ماه ها قمری بوده اند اما سال ها شمسی بوده اند یعنی آنها با توجهبه مسیر خورشید مرتب شده بودند .
این تقویم تمدن های اولیه در تمام مناطق خاورمیانه بجز مصر و یونان استفاده می شد . اینفرمول احتمالاً در منطقه مزوپتامیا در هزاره سوم پس از میلاد اختراع شد . مطالعه لوح های متحد الشكل كه در این منطقه پیدا شده است ردیابی توسعه زمانی مربوط به قرن 27 قبل از میلاد را راحت تر كرده است . حدوداً زمانی كه نوشتن اختراع شد . شواهد نشان می دهد كه تقویم یك وسیله ایست برای تقسیم گذر زمان به چندین واحد كه جامعه به ان نیاز دارد .
اگر چه سازنده های تقویم علایمی را استفاده كردند كه مربوط به طبیعت می باشد . مثلاً حالت های كره ماه … آنها واقعیت را برای دستور العملهای جامعه ( قوانین ) دوباره سازماندهی كردند .
در مناطق زاگرس و مزوپتامیا سال خورشیدی به دو فصل تقسیم می شد : 1) تابستان كه شامل فصل برداشت جو در نیمه دوم ماه "می" یا در آغاز ماه" ژوئن "بود و دیگری زمستان كه مربوط می شود به دوره پائیز و زمستان امروز .
در كشورهای مناطق شمالی تر سه فصل (آسیریا Assyria ) و چهار فصل ( آناتولیا Anatoli ) وجود داشت ، اما در مناطق زاگرس و مزو پتامیا دوبخشی كردن سال طبیعی به نظر می رسید .
پیش بینی ها برای رفاه شهر ماری در منطفه افرات ( Afrat ) میانه شش ماه در یك زمان بود نام های كردی برای دو بخش از سال هنوز در باره كردی باقی مانده است كه از كردهای قدیم كه در منطقه زاگرس زندگی می كردند نقل شده است . تابستان ( Tuwistan ) (ماههای منفصلیا جدا ) یا سرزمین نور یا سرزمین خورشید و زمستان ( Zimistan ) (پنج ماه ) یا سرزمین سرما . گویش های مختلف كردی تابستان را ( (Hawin ).(Tawsan یا (Hamin) و یا ( (Tawasa) را می نامند .  كه همه از كلمه « Taw »( به معنینور خورشید یا اشعه خورشید ) گرفته شده اند و حرف ربط ( I ) و « atan » به معنی (نوری كه به زمین می نشیند ) می باشد . این پسوند اغلب اوقات در زبان كردی برای ایجاد كلمات تركیبی مانند كردستان (یعنی سرزمین كردها ) استفاده می شود .
زمستان ( Zimistan ) یا بنام های ( zimstun, zimistu, zimsu, zisan, zistan,zimsan هم این ها از «زیم » به معنی سرد گرفته شده كه با حرف ( I ) و پسوند ( stan ) تركیب شده اند .
امروز نظام تقدیم شمسی كردی معمولاً 365 روز است با چند ساعت تأخیر كه بخاطر یك سالكبیسه در هر چهار سال بوجود می آید . دقیقاً با اولین روز بهار شروع می شود و با توجه به تقویم گریگوریان (ارمنی ) مانند تقویم گریگوریان این سال به چهار فصل تقسیم شده (بوهار Tuwsatan , Buhar یا Zimistan , payiz,Hawin ) . و دوازده ماه كه هر ماه به چهار هفته و هر هفته به هفت روز تقسیم می شود . در تقویمكردی شش ماهه اول كه شامل بهار و تابستان است هر ماه سی و یك روز دارد در حالی كه ماه های پائیز و زمستان سی روز است . فقط ماه آخر زمستان یعنی ماه دوازدهم در تقویم سالیانه بیست و نه روزه است . اما در سال كبیسه سی روزه است .
ماه های این تقویم با علائم دوازده گانه تقویم زودیاك ( Zodiacal ) هماهنگ است یعنی اولین ماه مساوی است با دوره برج حمل ( Aries ) و دومین ماه بر برج ثور ( Taurus ) و سومین ماه با برج جوزا ، دو پیكر ( Gemini ) و همینطور بقیه ماه ها هماهنگند .
ماه های كردی
نامهای كردی برای هر ماه با توجه به تقسیمات جغرافیایی و سبك زندگی قبایل خاص كرد نام گذاری شده است . این نام ها برای تكهقبیله جدید ممكن است با یك قبیله عشایر یا كشاورز در كردستان فرق داشته باشد .
تشابه قابل ملاحظه ای بین اسامی این ماه ها وجوددارد كه وقایع طبیعی را برای هر نام مخصوص انتخاب می كنند . مثلاً ماه گلاوژ ( Gelawejh ) ( كهاز بیست و سوم جولای تا بیست و سوم آگست ادامه دارد ) كه دومین ماه تابستان است نام كردی یك ستاره است كه در این زمان (اول تابستان ) از سال در آسمان بالای كردستان ظاهر می شود.
در مناطق شمالی كردستان علت تحریم آموزش زبان و فرهنگ كردی منجر به كمرنگ شدن نقش عمده ای اسامی ماه های كردی در زندگی روزانه كردها شده است . فعالیت های نظامی بسیاری از كردهای غیر نظامی را محبور كرده استكه زمین و دارایی شان را در مناطق روستایی از دست دهند و به شهرها كوچ كنند .
مرحله ای كه مردم را وادار می كند تا ارتباطشان رابا سبك زندگی  سنتی كه نسل های گذشته وجود داشته است قطع كنند ، در رابطه با این مطالعه پر واضح است كه یك كشاورز یا عشایر و یا زارع كرد كه به شهرهای بزرگ كوچ كرده اند ضرورتی نمی بینند كه با تقویم و سبك زندگی قدیم پیش بروند مخصوصاً بخاطر اینكه تمرین سبك زندگی كردی خودش یك جرم محسوب می شود (از نظر اشغالگران کردستان) . تقویم كردی كه امروز در مناطق شمال كردستان استفاده می شود . تركیبی از اسامی ماه های غیر كردی می باشد كه عمدتاً از تقویم بابلیان و اسامی كردی گرفته شده اند یا در برخی موارد از اسامی غیر كردی كه تغییر شكل یافته اند گرفته شده است این تركیب اسامی ماه ها را  در میان كردها مقبول تر كرده است برای مثال در مورد ماه ( Shabatu ) كه بعداً به ماه ( Sheveba ) (شبهای طوفانی ) در باد میانی تغییر یافته است . یا ماه ( Nisaha ) كه به ( Niskan ) تغییر یافته است و یا ماه ( Avdar ) كه بنام ( Avdar ) تغییر یافته است .
تأثیر اقوام بابلیان در بسیاری از سنت های مستمر و استفاده از آن در استان های تابعه بعد از امپراطوری بابلیان توسط دیگران دنبال شده است. مخصوصاً تقویم یهودیان كه در زمان های اخیر استفاده می شود سیستم های مشابه درج ماه و اسامی ماه ها و جزئیات را به كار گرفته است . تطابق سنت های تقویم با بابلیان با تقویم یهودیان از دوره تبعید بابلیان در قرن ششم قبلاز میلاد شروع شده است .
تقویم استاندارد كردی :
1)ماه اول : Jejhnan
) Jejhnan ) ، اولین ماه بهار است و یك ماه سی و یك روزه است كه طبیعتاً از بیست یا بیست و یكم مارس شروع می شود و تا بیست آوریل ادامه دارد . این ماه جشن و شادمانی است ، نوروز( Newroz ) اولین روز این ماه است . چندین مراسم كشاورزی سالیانه وجود دارد كه در این ماه اتفاق می افتد .
2)ماه دوم Gullan
گولان دومین ماه بهار است كه سی و یك روزه می باشد كه طبیعتاً از بیستم آوریل شروع می شود و تا بیست و یكم ماه « می » ادامه دارد در طول این ماه گل های زرد و قرمز و كوه ها و مناظر كردستان را رنگی می كند.باغبان ها و كشاورز ها ماه پر كاری را دارند و چادرنشینان كرد حركت و كوچ سالیانه خود را شروع می كنند . در منطقه هورامان ( Hewraman ) كردها روزهای « پیر شالیار » را از یازدهم تا پانزدهم گولان جشن میگیرند .
3)ماه سوم Zerdan
زردان یعنی زرد و سومین ماه بهار است وقتی كه دانه ها رو به زردی می رود تا منظره طبیعت را مانند یك قالی بزرگ زرد نشان دهد . این ماه سی و یك روزه است و از بیست و یكم ماه « می» شروع و تا بیست و دوم ژوئن ادامه دارد .
4)ماه چهارم pishper
پیش پر اولین ماه تابستان است كه سی و یك روزه است و طبیعتاً از بیست و یكم ژوئن شروع می شود و تا بیست و دوم جولای ادامه دارد . هوای خشك و روزهای گرم بسیاری از سبزیجات ومحصولات طبیعی را خشك می كند . خانواده های كشاورزی برداشت محصول سال را شروع می كنند .
5)ماه پنجم Gelawejh :
گلاوژ دومین ماه تابستان است كه یك ستاره به همین نام در همین زمان در آسمان ظاهر می شود و شرایط آب و هوایی رو به طرف شب های خنك تر تغییر می كند این ماه سی و یك روزه است و از بیست و سوم جولادی شروع می شود و تا بیست و سوم آگست ادامه دارد .
6)ماه ششم xermanan
خرمانان سومین ماه تابستان است خانواده های كشاورز محصولات خود را جمع آوری می كنند و به روستا می آورند این ماه سی و یك روزه است و طبیعتاً از بیست و سوم آگوست شروع می شود و تا بیست و سوم سپتامبر ادامه دارد .
7)ماه هفتم Beran
بران اولین ماه پائیز است بسیاری از میوه های مختلف زیادی به بازار می آیند و انگور می رسد . برگ ها زرد و نارنجی می شود جشن پائیز نیز درهمین ماه است گوسفندان در مزرعه جفت گیری می كنند . این ماه سی  روزه است و طبیعتاً از بیست و سوم سپتامبر شروع می شود و تا بیست و چهارم اكتبر ادامه دارد .
8)ماه هشتم : xezan
خزان دومین ماه پائیز است برگ ها از درخت می افتد و باغبان ها برای زمستان آماده می شوند اینماه سی روزه است و از بیست و چهارم اكتبر شروع می شود و تا بیست و دوم نوامبر ادامه دارد .
9)ماه نهم Saran
سومین ماه پائیز است فصل هوای سرد در این ماه شروع می شود . پیروان دین قدیم كردی نهام یارسان ( Yarsan ) یك روز مقدسی را بنام ( Rujhixawinker ) روز خوبیدن در روز نهم ماه ساران جشن می گیرند . این ماه سی روزه است و از بیست و دوم نوامبر شروع می شود و تا بیست و دوم دسامپر ادامه دارد .
10)ماه دهم Befran
بعنوان اولین ماه زمستان در سال كردی است كه طولانی ترین شب سال و جشن های زمستانی شروع می شود شب های طولانی مساوی است باكار كم در مزرعه كه به سالمندان (بزرگترها ) این فرصت را می دهد كه تجربیات زندگی شان را با گفتن داستان و خواندن آواز به نسل های بعدی انتقال دهد . در مناطق سردتر كردستان برفمناظر را سفید  می كند و در مناطق گرمتر در طول  روز  باران می بارد این ماه سی روزه است و طبیعتاً از بیست و دوم دسامبرز شروع می شود و تا بیست ژاتویه ادامه دارد .
11)ماه یازدهم  Rebendan
دومین ماه زمستان در سال كردی است در زمستانجاده ها برای چادرنشینان  و عشایر با برف سنگین بسته می شود این ماه سی روزه است واز بیست ژانویه شروع می شود و تا نوزدهم فوریه ادامه دارد .
12-ماه دوازدهم Resheme
رشمه سومین ماه زمستان در سال كردی است آسمان اغلب پر از ابرهای سیاه است و فصل باران برای بهار شروع می شود . این ماه بیست و نه روزه است (بستگی به سال كبیسه دارد ) و از نوزدهم ماه فوریه شروع می شود و تا بیستم ماه مارس ادامه دارد .
ماههای میلادی
در میان کردهای شمال که به گویش کرمانجی تکلم میکنند و اغلب از تقویم میلادی سود میجویند ماههای سال نامهای گوناگونی دارند اما شناختهترین آن میان ایشان به ترتیب زیر است: (به ترتیب سال میلادی)
1. ریبه ندان (rêbendan)
2. ره شه می (reşemî)
3. ئادار (adar)
4. ئاوریل (avrêl)
5. گولان (gulan) ) ماه شکفتن گلها )
6. پوشپه ر (pûşper)
7. تیرمه (tîrmeh)
8. گه لاویژ (gelawêj)
9. ره زبه ر (rezber) یا گهلارێزان (gelarêzan)) برگ ریزان )
10. کوچر (kewçêr)
11. سرماوه ز (sermawez) ) ماهی که سرما میوزد )
12. به فرانبار (berfanbar) ) ماه پربرف)
*. ماههای میلادی در سورانی به ترتیب سال میلادی :
1. چله (çile)
2. سبات (sibat)
3. ئادار (adar)
4. نیسان (nîsan)
5. گولان (gulan)
6. حه زیران (hezîran)
7. تیرمه  (tîrmeh)
8. تهباخ (tebax)
9. ایلون (îlon)
10. جوتمه  (cotmeh) ) ماه جفت (خیش کشاورزی ( (
11. مژدار (mijdar)
12. کانون (kanûn )
در منطقه کرمانشاهان و جنوب کردستان نام ماهها بدینگونه است :
جیژنان (فروردین)، گولان (اردیبهشت)، زهردان (خرداد)، پهرپهر (تی ر )، گهلاویژ (مرداد)،نوخشان (شهریور)، بهران (مهر)، خهزان (آبان)، ساران ( آذر)، ب ه فران (دی)، بهندان (بهمن)، رهشان (اسفند )
•    ماه‌های خورشیدی در سورانی:
1.    خاکه‌لێوه Xakelêwe
2.    گوڵان Gulan
3.    جۆزه‌ردان Cozerdan
4.    پوشپه‌ر Pûşper
5.    گه‌لاوێژ Gelawêj
6.    خه‌رمانان Xermanan
7.    ره‌زبه‌ر Rezber
8.    گه‌ڵارێزان Gellarêzan
9.    سه‌رماوه‌ز Sermawez
10.    به‌فرانبار Befranbar
11.    رێبه‌ندان Rêbendan
12.    ره‌شه‌مێ Reşemê


- روزهای هفته :
همانند ماه های سال نام های گوناگونی برای هر روز هفته وجود دارد . اگر چه گروه های مختلف كرد در سراسر كردستان از یك ساختار كلی پیروی می كنند . نام كردی برای اولین روز هفته بنام ( Sheme )(شنبه ) در حقیقت از كلمه قوم آكادبنام ( Shabattuy ) گرفته شده است . ( در زبان سامریان shannat ، در زبان ارمنی ، sabbatn ، در زبان پهلوی shunbat ، در زبان فارسی shanbed ,shambed , shambe ، كه حتی به زبان یونانی همبنام sabbaton انتقال یافته است . در زبان آلمانی به شنبه samstay ، در زبان ایتالیایی sabato ، در زبان اسپانیایی sabado ، و در زبان فرانسوی samedi ) می گویند .
قوم آكاد روز پانزدهم ماه را كه ماه كامل ظاهر میشود ( shabbattu ( مینامند (هنوز سئوال اینجاست كه چرا یك چنین تطابقی میان روزهای هفته كردیو فارسی بوجود آمده است
مدارك نشان می دهد كه تقویم بابلیان دو بخشی كردن یك سال طبیعی به دو فصل را حفظ كرده است درست همان طور كه ماه های بابلیان تا پایان قمری باقی ماند و وقتی كه اولین ماه جدید ( shbattu ) اولین بار  در غروب رؤیتشد شروع می شود . این روز در غروب آفتاب شروع شد . از شروع ماه جدید ( sbbarru ) تا ماه كامل بعدی هر روز با یك اسم عددی مانند یك شاباتو ، دو شاباتو و … ادامه دارد . هفت روز هفته همچنین در منطقه بین النهرین قدیم آغاز شد . وبخشی از تقویم رومیها در سال 321 قبل از میلاد شده است . در حدود دوره پیروزی بابلیان در سال 539 قبل از میلاد پادشاهان ایرانی تقویم چرخشی بابلیان را در سراسر امپراطوری ایران به صورت تقویم بابلیان را حفظ كرده اند . اداره امور مالی در منطقه شمال ایران از اولین و بعد از آن پارت ها ، حاكمان ایران تقویم بابلیان را حفظ كرده اند . ادامهامور مالی در منطقه شمال ایران از اولین قرن قبل از میلاد حداقل از ماه ( zoreastrian ) و اسامی روزها در مدارم پهلوی (زبان ایرانیان دوره ساسانیان ) استفاده می كرد . این در دوره سلسله ساسانیان به صورت رسمی در آمد . از حدود سال226  بعد از میلاد غلبه اعراب بر ایران در سال 621 بعد از میلاد . اعراب سال قمری مسلمانان را معرفی كردند اما ایرانیان از همان سال خورشیدی یا شمسی ساسانیان استفاده می كردند كه در سال 1079 برابر شد با سال ( yulian ) با معرفی سال كبیسه .
احتمالاً تحت همان شرایط كردها یاد گرفتند كه استفاده از همان قیاس برای روزهای هفته . اولین روز هفته كردی بنام ( sheme ) یك عدد بعنوان پیشوند می گیرند و یك ، دو ، سه ، چهار ، پنج از روز اول هفته را تشكیل می دهند . آخرین روز هفته ( Heni یا jume ) جمعه نام دارد كه برای بسیاریاز فرهنگ های خاورمیانه روز بی كاری می باشد. هنی (یعنی هیچ یا راحت ) بهترین تعریف برای آخرین روز هفته كردی می باشد . جمعه ( jomu , jemin , jivin, jume ) (جمع آوری یا خوشی ) كه یك لغت اوستایی می باشد كه باقی مانده است از زبان های ایرانی .
منبع : www.hiva50.blogfa.com

 

منبع

 http://www.bokan.de

‏ ENGLISH INFO ABOUT BOKAN

Buokan Kurdish: Bukan or Bokan also  بۆکان

is a town south of Lake Urmia about 1,300 meters above sea level. It lies in the West Mukeryan Province (Eastern Kurdistan) north west of Iran. According to the 2006 census, the population of the town was 49,340 and the county of Bukan had a population of 104,308.

The town is situated on the eastern bank of the Tatahūčāy known locally as Čōmī Bōkān, on the road between Saqqez and Miāndoāb at about 56 km southeast of Mahabad.

Bukan is inhabited by Kurds, who speak the Sorani, or central, dialect of Kurdish. The rural population is engaged in farming (wheat, barley andother cereals, sugar beets, tobacco, and some summer crops), gardening, and animal hus­bandry, Formerly the village housed a Jewish commu­nity of about 70 families (Razmārā, loc. cit.).

the size of the City and Number of Population significantly grown.

Residents of Bukan were actively involved in the short-lived Kurdish Republic of 1946, which had its capitalat Mahābād (Eagleton). The town acquired a printing press, and books and magazines were published in Kurdish there. Six years later the region was the center of a peasant revolt that spread to all the Kurdish provinces of Iran (Mokhammedov). Peasant forces were able to force the āḡās out of the villages and besieged them in Bukan. The army interfered, and the revolt was ruthlessly put down (Hēmin, pp. 38-39; Kurdistān [publication of the Kurdish Democratic Party in Kurdish] 23, February, 1973, pp. 1, 3). The people of Bukan participated in the Iranian Revolution of 1978-79 and in the subsequent movement for Kurdish autonomy.

the people of Bukan,always been active in politics,many member and high profile leaders of komala and PDKIwere from Bukan. recently PJAK has the major support and followers in thecity of Bukan.

one of the best folk kurdish singer from Bukan is Hasan Zirak (1921–1972) read more about Zirak on this website

http://en.wikipedia.org/wiki/Hesen_Z%C3%AErek

In 2007, a group of French Scientists discovered that the water sources in the surrounding areas of Bukan are amongst the world's cleanest.

if you have a comment or useful links,news,pictures etc about BUKAN please post it here and share it with us.

a useful link about Bukan in Kurdish sorani is:

http://www.bokan.de/

BUKAN WEATHER FORCAST.just copy and past the link,,,,,,

http://www.tititudorancea.com/z/weather_forecast_bukan.htm

Kurdi Sorani

شاری بۆکان شارێکی ڕۆژھەڵاتیکوردستانەکە . ئەم شارە لە ١٣ دەقیقەو ٤٦ دەرەجەی درێژایی رۆژھەڵاتی و ٣٢دەقیقە و ٣٦ دەرەجەی پانایی باکورییە. بە پێی دوایین دابەشکردنەکانی ئێران بەرینایی بۆکان ٢٥٤١.٣٠٦ کیلومەتری چوارگۆشەیە و لە باشوری رۆژھەڵاتی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا ئێران ھەڵکەوتووە. ١٣٤٠ مەتر لە ئاستی دەریا بەرزە. شاری بۆکان لە باکورەوە لە گەڵ میاندواو، لە رۆژھەڵاتەوە لەگەڵ سایین قەڵا، لە باشورەوە لەگەڵ سەقز و لە باشووری رۆژئاواوە لەگەڵ سەردەشت،لە رۆژئاواوە لەگەڵ مەھاباد ھاوسنوورە.

یەکەم سەرژمێری کە لە ساڵی ١٢٦٩ی کۆچی مانگی ئەنجام دراوە‌ رێژەی دانیشتوانی شاری بۆکان ١٠٠ کەس بووەو‌ لە سەردەمای ناسرەدین شای قاجار و کاتێ سەردار عەزیز خانی موکری خاوەنی بۆکان بوو‌ ١٠٠ بنەماڵە لە بۆکان نیشتەجێ بوون. دوایین سەرژمێریش کە ساڵی ٢٠٠٦ لە لایەن دایرەی ئاماری زێرانەوە بڵاو بۆتەوە رێژەی دانیشتوانی بۆکان گەیشتۆتە ١٥٩٠٠٠ کەس و دوای کرماشان، ورمێ و سنە بە پێی ژمارەی دانیشتوانی شار، لە قەرەباڵغترین شارەکانی رۆژھەڵاتی کوردستانە؛ ئەمەش بە ھۆی ھەڵکەوتنی بۆکان لە سەر شاڕێی سەرەکی باکور و باشووری رۆژئاوای ئێران گرینگییەکی ئەوتۆیبەم شارە بەخشیوە و بۆتە‌ھۆی کۆچی زۆر لە گوندەکان و شارەکانیدەوروبەرەوە بۆ ئەم شارە.

ئەم شارە بە پێی دوایین ئاماری ساڵی ٢٠٠٥ بڵاو بۆتەوە لەدوو قەزا پێکھاتووە کە بریتین لە قەزای سیمینە کە ١٠٩٣ کیلومەتری چوارگۆشەیە و لە سێ ناحیەی ئاختاچی رۆژھەڵاتی و ئاختاچی باکوری و بێھی دێبوکری پێکھاتووە. قەزای ناوەندیی بۆکان‌لە چوار ناحییە پێکھاتووە و بریتین لە ئاختاچی و ئێلی تەیمور و گەورک و فەیزووڵابەگی. خەڵکی بۆکان بە زمانی کوردی و زاراوەی موکری یان موکریانی‌ دەپەیڤن. بەم زاراوەیە ئەدەبیاتێکی فراوان نوسراوە . دانیشتووانی بۆکان لە سەداسەد ھەموو کوردن و ئایینی زۆربەیان ئیسلام و ئایین زای سوننەی شافعی یە کە لە با‌ب و باپیرانیانەوە وەک میرات پێیان گەیشتووە. شاری بوکان ئیستا دوای شاری کرمانشاە و سنە لە روژھە لاتی کوردستان سیھەم شاریگەورە و پر حەشیمەی کوردنشینە لە ئیران .

Persian

روایات زیادی در مورد ریشه نام این شهر وجود دارد از مشهورترین آنها این است که در قدیم مردم این شهر در هنگام مراسم عروسی به چشمه آب بزرگ و مشهور اینشهر که کردها آن را «حه‌وزه گه‌وره» (Hewze Gewre) به معنی«آبگیر بزرگ» می‌نامند، (و این چشمه‌ به‌ صورت چشمه‌ای جوشان است که آب آن از سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌شود؛) می‌آمدندو از آنجا که به کردی واژه «بوک»، به معنی عروس است این منطقه را که بعدها به شهر تبدیل شد «بوکان» (جمع بوک = عروس‌ها) نامیدند. اما این نظریه تنها در صورتی درست است که ما این اسم را با لهجه فارسی تلفظکنیم یعنی «بوکان Bookan»،این در حالی است که ساکنین این شهر و اکثرمردم کردزبان آن را بصورت «بوکان Bokan» ادا می‌نمایند. در نظریه‌ای دیگر ، گفته میشود که به هنگام حمله سپاه مغول به این مناطق ، یکی از فرماندهان سپاه چنگیز ، نام خود (بوکان) را بر روی این روستای کوچک (در آن زمان) نهاد . گفته میشود کوهی در مغولستان به نام بوکان وجود دارد که از همین فرمانده چشمه میگیرد . امروز حوض گوره (حه‌وزه گه‌وره)، در مرکز شهر واقع است و با آب گوارا و بی پایان خود آب نیمی از شهر را تأمین می‌کند. و نزد اهالی شهر از نوعی دلبستگی و جایگاه خاصی برخورداراست.

آثار باستانی بوکان

1. تپه تابانی در روستای احمد آباد محال فیض الله بیگی مربوط به دوره پارتی و ساسانی

2. تپه آسیاب کهنه روستای احمد آباد محال فیض الله بیگی مربوط به اقوام هزاره اول پیش از میلاد

3. تپه کلک آبی در روستای باغچه محال فیض الله بیگی مربوط به اقوام هزاره اولپیش از میلاد

4. تپه سیخان کوچک در روستای ساریقامیش محال فیض الله بیگی مربوط به اقوام هزاره اول پیش از میلاد

5. تپه سیخان بزرگ در روستای باغچه محال فیض الله بیگی مربوط به اقوام هزاره اول قبل از میلاد

6. تپه موچه در روستای تکان‌تپه محال فیض الله بیگی مربوط به اقوام هزاره اول قبل از میلاد

7. تپه کلتپه در روستای کلتپه بوکان مربوط به اقوام هزاره اول قبل از میلاد

8. قلعه تپی در روستای تپی مربوط به دوره نیریزد و هزاره و پانصد سال پیش از میلاد

9. تپه قره کند در روستای قره‌کند محال آختاچی مربوط به هزاره اول پیش ازمیلاد

10. تپه روژبیانی در روستای عزیزکند مربوط به دوره برنز پیش از میلاد

11. تپه داربسر در روستای داربسر در محالآختاچی مربوط به دوره اشکانیان

12. زمینهای جره واقع در روستای شیخلر محال آختاچی مربوط به دوره اشکانیان و ساسانی

13. گردی خلیسکه واقع در روستای سراب محال مربوط به دوران اقوام پارینه‌سنگی

14. تپه گرده‌خزینه در روستای سراب مربوط به دوران کالکوتیک

15. تپه گرده‌شین در روستای سراب مربوط به اقوام دوران کالکوتیک

16. تپه آشی در روستای قره‌موسالو مربوط به اقوام برنز پیش از اسلام

17. گوک‌تپه در روستای گوکتپه مربوطبه نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد

18. تپه گرده‌شین در روستای رحیم خان محال مربوط به دوره برنز قبل از میلاد

19. تپه محمود در روستای ارمنی بلاغی مربوط به اقوام اواخر دوره نوسنگی

20. گرد عثمان قلعه در قلعه در روستای ساریقامیش مربوط به هزاره یکم پیش از میلاد

21. تپه کانی‌کوزه له در روستای کانی کوزه‌له مربوط به دوره کالکوتیک پیش از میلاد

22. قلعه ناچیت در روستای ناچیت بوکان مربوط به دوره برنز پیش از میلاد

23. تپه مقصود در روستای ملالر بوکان مربوط به دوره کالکوتیک

24. تپه عبدالله تپی سی در روستای عبدالله تپی سی مربوط به دوره برنز پیش از میلاد

25. تپه گرده‌مالان در روستای کهنه‌ملالر مربوط به هزاره یکم پیشاز میلاد

26. تپه گرد عربلو در روستای علی‌کند مربوط به هزاره یکم پیش از میلاد

27. تپه سردارآباد در روستای سردارآباد مربوط به اقوام پارتی و ساسانی پیش از میلاد

28. قلعه سردار بوکان در بوکان

29. قلعه قالای چی (قلعه چین)در روستاقلایچی بوکان ۸۰۰ ق م و مربوط به حکومت ماناها

1. غار روستای قه لاي چی نزدیک بوکان

2. غار کول‌آباد میان بوکان و میاندوآب

3. غار مکری قران در روستای خراسانه

4. غار کونه‌کوتر در روستای ینگیجه بوکان

5. غار کونه‌کوتر در روستای سهولان

6. ایوان سنگی روستای آغجیوان

7. قلعه سنگی روستای سماقان فرهادتراش دارای نه اتاق سنگی

8. جلگه سردرآباد

9. حوض گوره چشمه‌ بزرگ آب و استخر دیدنی بوکان

10. مسجد جامع حمامیان

11. اطاقهای سنگی روستای بی‌بی‌کند

12. پارک ساحلی بوکان

13. پارک کوی محمدیه (معروف به پارک حسن زیرک)

نامداران بوکان

# حسن زیرک خوانندهٔ نامی کرد

# دکتر جعفر شفیعی، فعال سیاسی

# دکتر حسین فرهمند باستان‌شناسمعروف کرد و استاد دانشگاههای تهران و منچستر و آکسفورد

# سردار عزیز خان مکری وزیر جنگ ناصر الدین شاه قاجار

# حاج محمد امین آقا ایلخانی زاده(آقای بوکان)

# دکتر قسیم عثمانی استاد حسابداری دانشگاه بهشتی تهران و نمایندهٔ فعلی بوکان

# مقبل هنر پژوه کوهنورد معروف و یار اوراز

# محمد و یاسین قریشی کاریکاتوریستان و نویسندگان معروف بوکان

# قاله مه ره موسیقیدان محلی! و محبوب

# برادران مهتدی سیاستمدار

# صادق شرفکندی دبیرکل حزب دموکرات کردستان ایران

بوكان از دو كلمه (بوك) به معني عروسو (آن) كه علامت جمع است تشكيل گرديده و معني عروسان يا عروسها را مي‌دهد.گويا بوكان در مسير چند راه قرارداشته و اغلب روستائيان هنگام عروسي كه عروسشان را از يك ناحيه به ناحيه ديگر مي‌برده‌اند، از اين روستا عبور مي‌دادند و در پيرامون استخر آب آنبه رقص و پايكوبي مي‌پرداخته‌اند به بوكان معروف گرديده است . در مورد بوكان به نظر نويسندگان و نقل روايت‌كنندگان اختلاف‌نظر هست چون بوكان تاريخ مدوني نداشته است اما توجه قدمت تاريخي آن كه كشفيات هيئت باستان‌شناسي در سال 1350 نشان داده و با توجه به مطالعاتآنها در اين مورد كه اعلام شده منطقه بوكان از قديم پادگان اشكانيان و ساسانيان بوده و آثار باستاني زيادي بدست آمده است كه مؤيد نظريه آنها مي‌باشد .

شهرستان بوكان داراي 2 بخش به نامهاي مركزي و سيمينه است و 7 دهستان دارد.

بخش مركزي دهستان‌هاي آختاچي ، ايل تيمور ، ايل گورك و بهي فيض اله بيگي و بخش سيمينه دهستان‌هاي آختاچي شرقي ـ آختاچي محلي و بهي دهبكري را شامل مي‌شود.

ويژگيهاي جغرافياي طبيعي شهرستان بوكان

ـ موقعيت، حدود و وسعت شهرستان بوكان :

شهرستان بوكان با وسعت 306/2541كيلومترمربع، حدود 50/6درصد از سطح استان را به خود اختصاص

مي‌دهد. اين شهرستان در ارتفاعي حدود 1000 تا بيش از 2000 متر از سطح دريا بوده و شيب متوسط وزني آن 8 درصد محاسبه گرديده است. از سطح شهرستان 31/30درصد اراضي كوهستاني،73/29درصد تپه‌ها و 96/39درصد بقيه را اراضي دشتي، سيلابي و ... تشكيل مي‌دهند. از نظر مختصات جغرافيايي در 36 درجه و 32 دقيقهعرض شمالي و 46 درجه و 13 دقيقه طول شرقي واقع گرديده است.

ـ كوههاي شهرستان بوكان :

شهرستان بوكان تپه‌ماهوري بوده در غرب و جنوب‌غربي آن ارتفاعات جوانمرد باارتفاع 2098متر وكوه‌نيسان با ارتفاع2410متر و تپه ماهورهاي سه‌كانيان و كاني‌سنجد با ارتفاع1300متر و كوه داغداران با ارتفاع1300متر در غرب رودخانه سيمينه‌رود و ارتفاعات كاني‌سيب با ارتفاع2050متر در حد فاصل سردشت و شهرستان بوكان از ارتفاعات مهم منطقه هستند.

له‌تایبه‌تمه‌ندىیه‌كانى ئه‌م ئاینه‌ پیرۆزه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئاینێكى زانستیى نه‌گۆرِ و دروسته‌, وێنه‌ى دروست بوونى بچووكترین جیاوازى و پێكدادان نابینرێت له‌نێوان ئیسلام و زانستى رِاوه‌ستاو له‌سه‌ر رِاستىیه‌كى زانستیى نه‌گۆرِ, نه‌ك له‌سه‌ر ئاره‌زوو و بیردۆزه‌ى گریمانه‌یی... زانراوه‌ كه‌ ئیسلام دینێكى جیهانىیه‌ و ئارِاسته‌ى سه‌رجه‌م مرۆڤایه‌تى كراوه‌, داواى كردووه‌ به‌ په‌یوه‌ست بوونى مرۆڤایه‌تى به‌م دینه‌ خوایىیه‌, و پىَى رِاگه‌یاندووین كه‌ قورئانى پیرۆز ووته‌ى خوایه‌ نه‌ك ئاده‌میى ئه‌گه‌رچى ووشه‌یه‌ك یان پیتێكیش بێت.

هه‌رچه‌نده‌ ئامانجى ئه‌م په‌یامه‌ پیرۆزه‌ ئاسمانىیه‌ ئاگادار كردنه‌وه‌ى سه‌رجه‌م مرۆڤایه‌تی یه‌ بۆ گه‌رِانه‌وه‌یان له‌ كۆیلایه‌تى نارِه‌وا بۆ به‌ندایه‌تى په‌رستراوى بىَ هاوتا, به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا ده‌سته‌وسانى مرڤى به‌رامبه‌ر به‌و رِاگه‌یاندووه‌, له‌لایه‌كى تره‌وه‌ هانى مرۆڤیشى داوه‌ كه‌ بیر له‌ دروست بوونى ئاسمانه‌كان و زه‌وى بكات:

قُلِ انظُرُواْ مَاذَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ اڵایه‌ 101 سوره‌ یونس,

واته‌: برِوانن له‌وه‌ى له‌ ئاسمان و زه‌وىدایه‌, یان هانى داوه‌ كه‌ به‌سه‌ر گۆى زه‌وى بگه‌رِێین و سه‌یر بكه‌ین چۆن له‌سه‌ره‌تادا دروست كراوه‌:

قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ اڵایه‌25 سوره‌ العنكبوت,

واته‌: بگه‌رِێن به‌ سه‌ر زه‌وىدا و برِواننه‌ چۆنێتى دروست بوونى دروست كراوه‌كان.

ئه‌وه‌ى شیاوى باس كردنه‌ ناوه‌نجێتى ئایینى پیرۆزى ئیسلامه‌ له‌ فه‌رمانه‌كانىدا و ناوه‌جێتى ئوممه‌تى ئیسلامىیه‌ به‌هه‌موو واتاكانى ناوه‌نجێتىیه‌وه‌ (وسطية) , جگه‌ له‌ ناوه‌نجێتى ئه‌م ئایینه‌ به‌واتاى باش و جوان, هه‌روه‌ها به‌واتاى بیر و هه‌ست و كات و شوێنیشه‌, وه‌ك خواى گه‌وره‌ پێمان رِائه‌گه‌یه‌نێت و ده‌فه‌رموێت:

وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ 143 البقره‌,

واته‌: ئێمه‌ ئێوه‌مان كردووه‌ به‌ ئوممه‌تێكى ناوه‌نجینه‌ له‌ هه‌موو شتێكدا, بۆ ئه‌وه‌ى شایه‌ت بن له‌سه‌ر خه‌ڵكى به‌گشتى.

ه‌كێك له‌لایه‌نه‌كانى ناوه‌نجى ئه‌م ئوممه‌ته‌ بریتىیه‌ له‌ ناوه‌ندیى ئه‌و شوێنه‌ى كه‌ له‌ كاتى گه‌وره‌ترین عیباده‌تماندا رووى تآده‌كه‌ن كه‌ نوێژه‌, لێره‌دا ئیعجازێكى زانستىمان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ له‌و ئایه‌ته‌ى سه‌ره‌وه‌دا جێگیر بووه‌, ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ زۆر نوآ ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ (كه‌عبه‌ى پیرۆز) بریتىیه‌ له‌ سه‌نته‌رى جوگرافى هه‌موو جیهان, ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ له‌لایه‌ن دكتۆر (حسين كمال الدين أحمد إبراهيم) ه‌وه‌ كراوه‌ و بڵاوكرایه‌وه‌ له‌ گۆڤارى (البحوث الأسلامية) به‌رگى یه‌كه‌م, ژماره‌ى دووه‌مدا له‌ژێر ناونیشانى: (إسقاط جديد للكرة الأرضية حول مدينة (مكة المكرمة) لمعرفة إتجاهات القبلة للصلاة في جميع مدن العالم).

لێره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌ین بۆ خوێنه‌رى به‌رِێز به‌كورتى ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ رِوون بكه‌ینه‌وه‌...

پێشه‌كى د.حسین ده‌ڵێت: ئه‌وه‌ى پاڵى پێوه‌نام بۆ ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌, پێویستیى موسوڵمانان بوو بۆ زانینى ئاراسته‌ى قیبله‌ له‌ كاتى نوێژه‌كاندا به‌تایبه‌تى له‌و شوێنانه‌ى كه‌ دوورن له‌مزگه‌وت یان له‌ ووڵاتانى ناموسوڵماندان...

پێشتر بیرم له‌ دروستكردنى چه‌ندین ئامێرى بچووك كردووه‌ كه‌ مرۆڤ بتوانێت له‌ گیرفانىدا هه‌ڵى بگرێت و له‌هه‌ر شوێنێكدا بوو بتوانێت ئارِاسته‌ى قیبله‌ى پىَ دیارى بكات, به‌ڵام تا ئێستا سه‌ركه‌وتوو نه‌بووم له‌ دروستكردنى نموونه‌یه‌ك له‌م ئامێره‌ كه‌ به‌گشتى له‌نێوان خه‌ڵكىدا به‌ نرخێكى گونجاو بڵاوبێته‌وه‌, له‌به‌رئه‌وه‌ بیرم له‌ كێشانى نه‌خشه‌یه‌كى تازه‌ى گۆى زه‌وى كرده‌وه‌ و وام دانا كه‌ شارى مه‌ككه‌ى پیرۆز چه‌قىئه‌م (إسقاط) یان ئه‌م نه‌خشه‌یه‌ بێت, ئامانجه‌كه‌شم ته‌نها رِوون كردنه‌وه‌ى ئارِاسته‌ى قیبله‌ى نوێژ بێت له‌سه‌ر نه‌خشه‌ نوآیه‌كه‌, پاشان چه‌ند ژماره‌یه‌كى زۆرى لىَچاپ بكه‌م له‌م نه‌خشه‌ تازه‌یه‌ و بڵاوى بكه‌مه‌وه‌ له‌نێوان موسوڵماناندا, ئه‌م پرِۆژه‌یه‌ش ئه‌ندازه‌ى تێچوونى كه‌متر ده‌بوو له‌ دروستكردنى جیهازێكى تایبه‌ت كه‌ ئه‌ویش جهازى دیارى كردنى ئارِاسته‌ى قیبله‌یه‌.

به‌ڵام شاراوه‌ نىیه‌ كه‌ ئه‌م نه‌خشه‌ تازه‌یه‌ ته‌نها ئارِاسته‌ى قیبله‌مان نیشان ده‌دات, و پێویستمان به‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ پشت به‌ ئامێرێكى قیبله‌نما ببه‌ستین كه‌ ئه‌مه‌یان ئاسانه‌ له‌هه‌موو شوێنێك...

ئه‌وه‌ى شیاوى باسكردنه‌ له‌م پێشه‌كىیه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ دواى دانانى هێڵه‌ یه‌كه‌مه‌كان (الخطوط الأولى) له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا و وێنه‌كردنى هه‌موو كیشوه‌ره‌كانى گۆى زه‌وى, دۆزیمه‌وه‌ كه‌ (مه‌ككه‌ى پیرۆز) ناوه‌رِاستى ئه‌و بازنه‌یه‌یه‌ كه‌ تێپه‌رِ ده‌بێت به‌ چوارده‌ورى كیشوه‌ره‌كاندا, و بۆم ده‌ركه‌وت كه‌ زه‌وى ووشكانى له‌سه‌ر گۆى زه‌وى دابه‌ش كراوه‌ به‌ده‌ورى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)دا به‌ دابه‌شكردنێكى زۆر رِێك و پێك و شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) له‌م باره‌دا واده‌بێت كه‌ ناوه‌رِاستى زه‌وى ووشكانى بێت... ئه‌مه‌ رِاستى ئه‌و فه‌رمووه‌یه‌ى خواى گه‌وره‌ ده‌رده‌خات كه‌ ده‌فه‌رموێت:

وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا الشورى7,

واته‌: ئێمه‌ ئه‌م قورئانه‌مان به‌ زمانى عه‌ره‌بى بۆ ناردوویت بۆ ئه‌وه‌ى كه‌ تۆ خه‌ڵكى ناوه‌رِاست و دایكى دێكان و هه‌موو ده‌وروبه‌رى (كه‌ مه‌ككه‌ى پیرۆزه‌) بترسێنیت و ئاگادار بكه‌یت, كه‌ ئاماژه‌یه‌كى ئاشكراى تێدایه‌ بۆ ئه‌وه‌ى مه‌ككه‌ ناوه‌رِاستى هه‌موو دونیایه‌.

دیارى كردنى ئارِاسته‌ له‌نێوان دوو شوێن دا له‌سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى:

بۆ دیارى كردنى ئارِاسته‌ له‌ نێوان دوو شوێندا له‌سه‌ر رِوویه‌كى رِێك, ئه‌و دوو شوێنه‌ به‌ رِاسته‌هێڵ ده‌گه‌یه‌نرێت, به‌ڵام ئه‌م دیارى كردنه‌ له‌سه‌ر گۆیه‌ك ناتوانرێت به‌رِاسته‌هێڵ بێت به‌ڵكو به‌ كه‌وانه‌ى بازنه‌یی ده‌بێت, له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌گونجێت ئارِاسته‌ى نێوان دووشوێن له‌سه‌ر رِووى زه‌وى به‌ژماره‌یه‌كى زۆر له‌كه‌وانه‌ى بازنه‌یی رِوون بكرێته‌وه‌ و راِستترین ئارِاسته‌ش له‌ نێوان ئه‌و هێڵه‌ كه‌وانه‌یىیانه‌دا ئه‌وه‌یانه‌ كه‌ كورتترین درێژى هه‌بێـت, كه‌ بریتىیه‌ له‌ كه‌وانه‌ى بازنه‌ گه‌وره‌كه‌ى ( قوس الدائرة العظمى ) كه‌ تێپه‌رِ ده‌بێت به‌م دوو شوێنه‌دا, ئه‌م بازنه‌ گه‌وره‌یه‌ش ئه‌و بازنه‌یه‌یه‌ كه‌ ئاسته‌كه‌ى تێپه‌رِ ده‌بێت به‌چه‌قى گۆى زه‌وى دا و ته‌نها یه‌ك ئارِاسته‌ى رِاست هه‌یه‌ له‌م باره‌دا, و ئه‌م ئارِاسته‌یه‌ش پێوانه‌ ناكرێت له‌سه‌ر ئه‌و نه‌خشانه‌ى (أطلس) ى كه‌ ئێسته‌ ناسراون, به‌ڵكو پێویسته‌ پێوانه‌ بكرێت به‌ به‌كارهێنانى (سێگۆشه‌یه‌كى گۆیی) كه‌ ده‌یانبه‌ستێت به‌یه‌كه‌وه‌ له‌نێوان ئه‌م دوو شوێنه‌ و نێوان جه‌مسه‌رى باكوورى زه‌وىیه‌وه‌.

شاره‌كان له‌سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى شوێنه‌كانیان به‌هێڵى درێژى و هێڵى پانى دیارى ده‌كرێت, زانراوه‌ كه‌ هێڵه‌ پانه‌كان له‌ هێڵى ناوه‌رِاسته‌وه‌ ( خط الإستواء) ده‌ست پىَده‌كه‌ن به‌رِێژه‌ى ژماره‌یی كه‌ یه‌كسانه‌ به‌ سفر, پاشان به‌ره‌و هه‌ردوو جه‌مسه‌رى باكوور و باشوور, كه‌ له‌وىَ رِێژه‌ى ژماره‌یىیان 90پله‌یه‌, واته‌ رِێژه‌ى ژماره‌یی هێڵى پانى بریتىیه‌ له‌و چه‌قه‌گۆشه‌یه‌ى (چه‌قه‌گۆشه‌ ئه‌و گۆشه‌یه‌یه‌ كه‌ سه‌رى له‌ چه‌قى گۆى زه‌وىدایه‌) كه‌ ده‌وردراوه‌ له‌ نێوان بازنه‌ى ناوه‌رِاستدا (دائرة الأستواء) و نێوان ئه‌م شوێنه‌ى سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى, (هێڵى ناوه‌رِاست) و سه‌رجه‌م هیڵه‌كانى پانى بازنه‌یه‌كى ته‌واون به‌ئاستێكى ته‌ریب به‌یه‌كتر, به‌ڵام جیاوازن له‌درێژى تیره‌یاندا, گه‌وره‌ترین تیره‌یان بریتىیه‌ له‌ بازنه‌ى ناوه‌رِاست كه‌ ئه‌میش به‌ گه‌وره‌ترین تیره‌ى گۆى زه‌وى داده‌نرێت كه‌ به‌نزیكه‌یى (12760كم) ده‌بێت, پاشان تیره‌ى بازنه‌كان به‌ره‌و كه‌مبوونه‌وه‌ ده‌چن تاوه‌كو ده‌بنه‌ سفر له‌هه‌ردوو جه‌مسه‌ره‌كه‌دا.

به‌مه‌به‌ستى دیارى كردنى لادان له‌ نێوان شوێنێكدا بۆ شوێنێكى تر, ئه‌وا پێوانه‌ى ئه‌و لادانه‌ كورتترین دوورى نێوانیانه‌, له‌به‌رئه‌وه‌ بۆ دیارى كردنى ئه‌و لادانه‌ رِاسته‌ له‌نێوان دوو ووڵاتدا ده‌بێت له‌سه‌ر ئاستى بازنه‌ گه‌وره‌كه‌ بێت كه‌ تێپه‌رِ ده‌بێت به‌ هه‌ریه‌كه‌یاندا نه‌وه‌ك له‌سه‌ر چێوه‌ى هه‌ر بازنه‌یه‌كى تر.

به‌ڵام هێڵه‌كانى درێژیى بریتین له‌ نیوه‌بازنه‌ى گه‌وره‌, ئه‌م بازنه‌ گه‌ورانه‌ تێپه‌رِده‌بن به‌ هه‌ردوو جه‌مسه‌رى باكوور و باشووردا و له‌وىَ یه‌كترى ده‌گرنه‌وه‌, سه‌ره‌تاى ده‌ستكردن به‌ژماره‌ كردنى ئه‌م بازنانه‌ له‌ هێڵى درێژى بنچینه‌یىیه‌وه‌ ده‌ست پآده‌كات كه‌ تێپه‌رِده‌بێت به‌ پێوانگه‌ى (مرصدى) گرێنیتش له‌ نزیك شارى له‌نده‌نى پایته‌ختى بریتانیا كه‌ ئه‌مه‌ش هێڵى درِێژى سفره‌, و له‌م هێڵه‌وه‌ هێڵه‌كانى درێژى ئارِاسته‌ ده‌كرێن به‌ره‌و رِۆژهه‌ڵات و رِۆژئاوا به‌ده‌ورى گۆى زه‌وى دا هه‌تاوه‌كو به‌رامبه‌ر یه‌كترى ده‌بنه‌وه‌ له‌پشت رِووى گۆى زه‌وى یه‌وه‌, له‌به‌رئه‌وه‌ هێڵه‌كانى درێژى ده‌ست پىَده‌كه‌ن له‌ سفره‌وه‌ تا180پله‌ى رِۆژ هه‌ڵات و هه‌روه‌ها له‌ سفره‌وه‌ تا 180پله‌ى رِۆژئاوا.

ئه‌گه‌ر تىَبینى بكه‌ین ده‌بینین هه‌موو هێڵه‌كانى درێژیى ئه‌ستونن له‌گه‌ڵ هێڵه‌كانى پانى له‌سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى, ماوه‌ى ئاسۆیی له‌نێوان هێڵه‌كانى درێژى ته‌سك ده‌بنه‌وه‌ كاتێك به‌ ئارِاسته‌ى باكوور و باشوور برِۆین به‌گوێره‌ى هێڵى ناوه‌رِاسته‌وه‌, تاوه‌كو ده‌گاته‌ سفر له‌جه‌مسه‌ره‌كاندا, هه‌روه‌ها تىَبینى ئه‌وه‌ش ده‌كه‌ین كه‌ ئاستى ئه‌م بازنانه‌ هه‌موویان تێپه‌رِده‌بن به‌ چه‌قى گۆى زه‌وىدا, كه‌واته‌ ئه‌مانه‌ نیوه‌بازنه‌ى گه‌وره‌ن.

له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا زیاتر دوو شت رِوون ده‌كه‌ینه‌وه‌: ئه‌ویش ئارِاسته‌ى رِاست بۆ نوێژكردن و هه‌روه‌ها ماوه‌ى دوورى رِاست له‌نێوان شارى مه‌ككه‌ى پیرۆز و سه‌رجه‌م شاره‌كانى ترى جیهان.

سه‌ره‌تا ئه‌وه‌مان زانى بۆ دیارى كردنى ئارِاسته‌ى رِاست له‌ نێوان دوو شوێندا له‌سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى له‌سه‌ر ئه‌و كه‌وانه‌بازنه‌ گه‌وره‌یه‌ ده‌بێت كه‌ تىَپه‌رِ بێت به‌و دوو شوێنه‌دا, هه‌روه‌ها زانیمان كه‌ شاره‌كان له‌سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى شوێنه‌كانیان دیارىكراوه‌ به‌ هێڵه‌كانى درێژى و هێڵه‌كانى پانى, له‌به‌رئه‌وه‌ كاتێك بمانه‌وێت ئارِاسته‌ى نوێژ دیارى بكه‌ین له‌هه‌ر ووڵاتێك ئه‌وا پێویسته‌ پێوانه‌ى هێڵه‌ درێژه‌كه‌ و هێڵه‌ پانه‌كه‌ بزانین كه‌ تىَپه‌رِ ئه‌بێت به‌و ووڵاته‌دا, له‌گه‌لڕ زانینى پێوانه‌ى ئه‌و هێڵه‌ درێژى و پانىیه‌ى كه‌ تێپه‌رِ ده‌بێت به‌شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆزدا).

واى داده‌نێین هه‌ریه‌ك له‌و ووڵاته‌ و شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) دوو لایه‌نن له‌ سێگۆشه‌یه‌كى گۆیىدا و لایه‌نى سىَیه‌م جه‌مسه‌رى باكوورى زه‌وىیه‌ (هێڵكارى ژماره‌ 1).

گریمان هێڵى درێژى شارى مه‌ككه‌ى پیرۆز=د1

گریمان هێڵى پانى شارى مه‌ككه‌ى پیرۆز= پ1

گریمان هێڵى درێژى ووڵاته‌كه‌= د2

گریمان هیڵى پانى ووڵاته‌كه‌= پ2.

له‌هێڵكارى (ژماره‌1)دا ده‌بینین كه‌:

ق= جه‌مسه‌رى باكورى زه‌وى

م= شارى مه‌ككه‌ى پیرۆز

ن= هه‌ر ووڵاتێك له‌سه‌ر رِووى زه‌وى.

گۆشه‌ى م= گۆشه‌ى لادانى شوێنه‌كه‌ به‌ گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز).

گۆشه‌ى ن= گۆشه‌ى لادانى مه‌ككه‌ى پیرۆزه‌ به‌ گوێره‌ى ووڵاته‌كه‌ (كه‌ ئه‌مه‌ش گۆشه‌ى ئارِاسته‌ى قیبله‌یه‌).

گۆشه‌ى ق= گۆشه‌ى جیاوازى نێوان هێڵى درێژى ووڵاته‌كه‌ و هێڵى درێژى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)= (د2– د1).

كه‌وانه‌ى (ن ق)= ته‌واوكه‌رى هێڵى پانى ووڵاته‌كه‌یه‌= (90– پ2).

كه‌وانه‌ى (م ق)= ته‌واوكه‌رى هێڵى پانى (مه‌ككه‌ى پیرۆزه‌)= (90-پ1)

كه‌وانه‌ى (م ن)= ماوه‌ى نێوان مه‌ككه‌ى پیرۆز و ووڵاته‌كه‌یه‌.

له‌م سێگۆشه‌ گۆیىیه‌دا ئه‌توانین حسابى نه‌زانراوه‌كان بدۆزینه‌وه‌ به‌هۆى زانراوه‌كانه‌وه‌ كه‌ ئه‌وانیش (پ1, د1), (پ2, د2)ه‌, لێره‌وه‌ ده‌توانین پێوانه‌ى گۆشه‌ى(ن) دیارى بكه‌ین كه‌ ئه‌میش گۆشه‌ى ئاراسته‌ى قیبله‌یه‌ له‌و ووڵاته‌دا.

هه‌روه‌ها ده‌توانین ماوه‌ى دوورى ئه‌و ووڵاته‌ له‌گه‌ڵ شارى مه‌ككه‌ى پیرۆز دیارى بكه‌ین, هه‌روه‌ها ئه‌توانین لادانى ئه‌و ووڵاته‌ش له‌شارى مه‌ككه‌ى پیرۆزه‌وه‌ دیارى بكه‌ین, له‌ زانینى ئه‌م لادانه‌ و ماوه‌ى نێوان ووڵاته‌كه‌ و (مه‌ككه‌ى پیرۆز) ئه‌كرێت وێنه‌ى ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ى جیهان دوست بكه‌ین كه‌ له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ماندا داواكراوه‌.

بۆ كێشانى ئه‌م نه‌خشه‌ داواكراوه‌, یه‌كه‌م جار ئه‌و شوێنه‌ داواكراوانه‌ وه‌رده‌گرین له‌ خاڵى یه‌كتر برِینى هێڵه‌كانى درێژى له‌گه‌ڵ هێڵه‌كانى پانى بۆ هه‌موو 10پله‌یه‌ك, پاشان پێوانه‌ى دوورى و لادانى ئه‌م شوێنانه‌ ئه‌كه‌ین له‌گه‌ڵ شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز), پاشان خاڵى نێوان هێڵه‌كانى درێژى ده‌گه‌یه‌نین كه‌ یه‌كسانن له‌ پێوانه‌دا له‌گه‌ڵ یه‌كترىدا, لێره‌دا هێڵه‌كانى درێژیمان ده‌ست ده‌كه‌ون له‌ جێكه‌وته‌ى نه‌خشه‌ داواكراوه‌كه‌دا, به‌هه‌مان شێوه‌ خاڵى نێوان هێڵه‌كانى پانى ده‌گه‌یه‌نین كه‌ یه‌كسانن له‌پێوانه‌دا, دووباره‌ هێڵه‌كانى پانیمان ده‌ست ده‌كه‌وێت له‌و جێكه‌وته‌یه‌دا, كه‌واته‌ لێره‌وه‌ جێكه‌وته‌ى هێڵه‌كانى درێژى و پانى زه‌ویمان ئه‌نجام گه‌یاند به‌ گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز), پاشان دێین وێنه‌ى سنوورى كیشوه‌ره‌كان و هه‌موو وورده‌كارىیه‌كانى ترى رووى زه‌وى ده‌كێشین له‌سه‌ر ئه‌م تۆرِه‌هێڵه‌ى كه‌ دیاریمان كرد, ئه‌بینین له‌ هه‌ندێك شوێندا وا پێویست ئه‌كات كه‌ شوێنه‌كه‌ بچووك بكه‌ینه‌وه‌ به‌ (5)پله‌ له‌جیاتى (10پله‌) و هه‌روه‌ها له‌ هه‌ندىَ شوێنى ترى كه‌مدا ئه‌بێت ئه‌م شوێنانه‌ بچووك بكرێنه‌وه‌ بۆ (1پله‌), ئه‌م جێكه‌وته‌ و نه‌خشه‌ تازه‌یه‌ بریتىیه‌ له‌ جێكه‌وته‌یه‌كى ته‌ریب و چوونیه‌ك و ته‌واو له‌دوورىدا بۆ هه‌موو جیهان به‌گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز).

پێوانه‌ىزانیارىیه‌ داواكراوه‌كان له‌سێگۆشه‌كه‌دا:

هێڵكارى ژماره‌ (2) كه‌ بریتىیه‌ له‌و سێگۆشه‌گۆیىیه‌ى كه‌ سه‌ره‌كانى (ڕَ, بَ, جَ)ن, و گۆشه‌كانى (ڕ, ب, ج)ن, و لاكانى (ڕ , ب , ج)ن:

له‌ یاساى (ته‌ژآ)ى سێگۆشه‌ گۆیىیه‌كاندا, ده‌بینین كه‌:

ها ڕ ها ب ها ج

-------- = -------- = --------

ها گۆشه‌ى ڕ ها گۆشه‌ى ب ها گۆشه‌ى ج

(ها: بریتىیه‌ له‌ ته‌ژآ ئه‌و نرخه‌).

بۆ پێوانى نرخى گۆشه‌ى (ج) ده‌بینین كه‌:

ها گۆشه‌ى (ج)= ها (ج) × ها گۆشه‌ى ب هاب...........(1).

له‌ یاساى ته‌ژآى ته‌واودا له‌ سێگۆشه‌ گۆیىیه‌كاندا ده‌بینین كه‌:

ته‌ژێ ته‌واوى (هتا ب)= هتا ڕ 0 هتا ج ها ڕ . ها ج . هتا گۆشه‌ى ب

كه‌واته‌: ب= (ته‌ژێ ناته‌واوى) هتا- (هتا ڕ 0 هتا ج ها ڕ 0 ها ج 0 هتا گۆشه‌ى ب)........(2).

له‌ یاساى ژماره‌ (2)دا دوورى نێوان دوو شوێنه‌كه‌ (ڕَ , جَ) حساب ئه‌كه‌ین, و به‌دانانى له‌ هاوكێشه‌ى ژماره‌ (1)دا ئه‌گه‌ینه‌ ئه‌م ئه‌نجامه‌:

ها گۆشه‌ى ج= ها ج × ها گۆشه‌ى ب × قتا(هتا-۱(هتا ڕ 0 هتا ج ها ڕ 0 ها ج 0 هتا گۆشه‌ى ب) ) ......(3)

به‌هه‌مان شێوه‌ له‌مه‌وه‌ هاوكێشه‌ى ژماره‌ (4)یشمان ده‌ست ئه‌كه‌وێت:

ها گۆشه‌ى ڕ= ها ڕ × ها گۆشه‌ى ب × قتا(هتا-۱(هتا ڕ 0 هتا ج ها ڕ 0 ها ج 0 هتا گۆشه‌ى ب))...... (4).

لێره‌دا گۆشه‌ى لادانى شوێنى (جَ)مان ده‌ست ده‌كه‌وێت به‌گوێره‌ى شوێنى ڕَ.

كه‌واته‌ له‌و یاسایانه‌ى پێشه‌وه‌ ده‌توانین زانیارى و داتاى پێویست بۆ جێكه‌وته‌ى نه‌خشه‌ داواكراوه‌كه‌ دیارى بكه‌ین, ئه‌ویش به‌ یه‌كگرتنى هه‌ردوو سێگۆشه‌ گۆیىیه‌كه‌ى بریتىیه‌ له‌ سه‌رى سێگۆشه‌كه‌ (ڕَ), و شوێنى دووه‌م بریتىیه‌ له‌ سه‌ره‌كه‌ى ترى سێگۆشه‌كه‌ (جَ), و جه‌مسه‌رى باكوور وه‌كو سه‌رى سآیه‌مى سێگۆشه‌ى (بَ), وه‌ك پێشتر باسمان كرد دایده‌نێین كه‌:

هێڵى درێژى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)= د1

هیڵى درێژى شوێنه‌كه‌ (ووڵاته‌كه‌)=د2

هێڵى پانى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)= پ1

هێڵى پانى (شوێنه‌كه‌)= پ2

به‌دانانى ئه‌مانه‌ له‌ هاوكێشه‌ى پێشوودا ئه‌مه‌مان بۆ ده‌رده‌چێت:

م ن= هتا-۱(ها پ2 0 ها پ1 هتا پ1 0 هتا پ2 0 هتا ( ْ2– ْ1)) ..............(2).

ها گۆشه‌ى ن= هتا پ1 0 ها ( ْ2– ْ1) 0 قتا(هتا-۱(ها پ2 0 ها پ1 هتا پ2 0 هتا پ1 0 هتا ( ْ2- ْ1))).........(3).

ها گۆشه‌ى م= هتا پ2 0 ها (د2- د1) 0 قتا(هتا-۱(ها پ2 0 ها پ1 هتا پ2 0 هتا پ1 0 هتا (د2- دْ1))).........(4).

به‌جێبه‌جێكردنى ئه‌م هاوكێشانه‌ له‌سه‌ر شارى رياض (له‌ عه‌ره‌بستانى سعوودى), و دایبنێین كه‌:

هێڵى پانى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)= 21.437پله‌ى باكوور

هێڵى پانى شارى ریاچ= 24.265پله‌ى باكوور

هێڵى درێژى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)= 39.817پله‌ى رۆژهه‌ڵات

هێڵى درێژى شارى رياض = 46.720پله‌ى رۆژهه‌ڵات

ئه‌وا ئه‌م شتانه‌ ده‌توانین بدۆزینه‌وه‌:

یه‌كه‌م: ماوه‌ى نێوان (مه‌ككه‌ى پیرۆز) و شارى رياض , به‌دانانیان له‌ هاوكێشه‌ى ژماره‌ (2)دا بۆمان ده‌رده‌چێت كه‌:

م ن= هتا-۱{ها 24.625 × ها 21.437 هتا 24.625 × هتا 21.437 × هتا(46.720 – 39.817)}= 7,1062پله‌ = درێژى كه‌وانه‌ى (م ن) به‌ پله‌.

گریمان نیوه‌تیره‌ى ناوه‌رِاستى زه‌وى= 6370كم.

كه‌وابو ماوه‌ى نێوان مه‌ككه‌ى پیرۆز و شارى رياض = 790.0462 = درێژى كه‌وانه‌ى (م ن) به‌ كیلۆمه‌تر.

دووه‌م: لادانى قیبله‌ له‌ شارى ریاچ, به‌ دانانیان له‌ هاوكێشه‌ى ژماره‌ (3)دا بۆمان دره‌ده‌چێت كه‌:

ها گۆشه‌ى ن= هتا 21.437 × ها (46.720 – 39.817 )× قتا(هتا-۱(ها 24.625 × ها 21.437 هتا 24.625 × هتا 21.437 × هتا (46.720 – 39.817)))= 0.9043379

كه‌واته‌: گۆشه‌ى ن= 64,7343پله‌ یان (180پله‌-64.7343پله‌).

له‌به‌ر ئه‌وه‌ى گۆشه‌ى (ن) گه‌وره‌تره‌ له‌ 90پله‌.

كه‌واته‌: گۆشه‌ى ن= 115.2657 پله‌.

كه‌واته‌: لادانى بازنه‌یی شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) به‌ گوێره‌ى شارى رياض :

=360پله‌ – 115.2657پله‌= 244.7343 پله‌

= 03ً 44َ 244 پله‌ ئه‌مه‌ش لادانى قیبله‌ى نوێژه‌...

لادانى بازنه‌یی بریتىیه‌ له‌و گۆشه‌یه‌ى كه‌ پێوانه‌ ئه‌كرێت, سه‌ره‌تا له‌ هیڵى باكوورى جوگرافى, و ده‌سوورِێته‌وه‌ به‌ئارِاسته‌ى لاى رِاست تاوه‌كو ده‌گاته‌ ئارِاسته‌ى خوازراو.

له‌كاتى به‌كارهێنانى ئامێرى قیبله‌نمادا (البوصلة المغناطيسية) ئارِاسته‌ى ده‌رزىیه‌كه‌ رِووه‌ و باكوورى موگناتیسى زه‌وىیه‌ نه‌وه‌ك باكوورى جوگرافى, و گۆشه‌ى لادانانى ئه‌م قیبله‌نمایه‌ كه‌ ده‌یخوێنینه‌وه‌ له‌م كاته‌دا بریتىیه‌ له‌ گۆشه‌ى لادانى بازنه‌ی موگناتیسى, جیاوازى نێوان باكوورى موگناتیسى و باكوورى جوگرافى جێگیر نىیه‌ و گۆرِانكارى به‌سه‌ردا دێت له‌گه‌ڵ گۆرِانكارى كات و شوێندا له‌سه‌ر رِووى زه‌وى, ئه‌م جیاوازىیه‌ش گه‌وره‌نىیه‌.

له‌به‌رئه‌وه‌ ئه‌گونجێت جیهازى قیبله‌نماى ئاسایی به‌كاربێنین بۆ دیارى كردنى ئارِاسته‌ى نوێژ له‌هه‌ندىَ شوێنى تایبه‌تدا, به‌ڵام بۆ مزگه‌وت و ئه‌و شوێنانه‌ى په‌یوه‌ستن به‌ نوێژكردنه‌وه‌ وا باشتره‌ له‌كاتى بنیات نانیاندا ئارِاسته‌ى قیبله‌ به‌ باكوورى جوگرافى دیارى بكرێت به‌ به‌كارهێنانى (الأرصاد الفلكية) , خواى گه‌وره‌ش كارئاسانى بۆ كردووین كه‌ بگه‌ینه‌ ئه‌م زانسته‌ و به‌ جهاز و ئامێرى زۆر وورد سوودمه‌ند ببین و زانیارىیه‌كى ته‌واویان هه‌بێت له‌كاتى ئارِاسته‌ كردنى نوێژمان بۆ ماڵى خودا(البیت الحرام) له‌ مه‌ككه‌.

سىَیه‌م: لادانى شارى ریاچ له‌شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)ه‌وه‌: ئه‌ویش به‌دانانى له‌هاوكێشه‌ى ژماره‌ (4)دا بۆمان ده‌رده‌چێت:

ها گۆشه‌ى م= هتا 24.625 × ها(46.720 – 39.817) × قتا(هتا-۱(ها 24.625 × ها 21.437 هتا 24.625 × هتـا21.437 × هتا (46.720 – 39.817 ))) = 0.8831915

كه‌واته‌: م = 62.0298ْ

= 47ً 01َ 62ْ

ئه‌م لادانه‌ له‌گه‌لڕ ماوه‌ى نێوان شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) و شارى رياض ئه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌كارى ئه‌هێنین له‌جێكه‌وته‌ى نه‌خشه‌ جیهانىیه‌كه‌دا به‌گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)...

تێبینى: به‌ خستنه‌سه‌رى گۆشه‌كانى سێگۆشه‌ گۆیىیه‌كه‌ كه‌ له‌ سىَ نمونه‌ى پێشوودا حسابمان كرد, بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ كۆى هه‌رسێكیان یه‌كسانه‌ به‌:

گۆشه‌ى ن= 57ً 15َ 115ْ

گۆشه‌ى م= 47 01 62

گۆشه‌ى ق= 11 54 06

هه‌مووى= 55 11 184

واته‌: كۆى گۆشه‌كانى ناوه‌وه‌ى سێگۆشه‌ گۆیىیه‌كه‌ زیاتره‌ له‌ 180پله‌, ئه‌مه‌ش تایبه‌تمه‌ندىیه‌كى به‌رده‌وامه‌ له‌ سێگۆشه‌ى گۆیىدا و پآى له‌ سێگۆشه‌ى رِێك جیاده‌كرێته‌وه‌...

له‌ نموونه‌كه‌ى پێشوودا نرخى گۆشه‌ى پ1 بچووكتره‌ له‌نرخى گۆشه‌ى پ2, و نیشانه‌ى هه‌ریه‌كه‌شیان موجه‌به‌, واته‌ نیشانه‌ى جه‌بریى نێوانیان چوونیه‌كه‌, لێره‌وه‌ نرخى گۆشه‌ى (م) بچووكتره‌ له‌ 90پله‌, و نرخى گۆشه‌ى (ن) گه‌وره‌تره‌ له‌ 90پله‌, به‌ڵام ئه‌گه‌ر نرخى هه‌ریه‌كه‌ له‌پێوانه‌ى (پ1 , پ2) یه‌كسان بن له‌پێوانه‌ و نیشانه‌دا, ئه‌وا له‌ هاوكێشه‌ى ژماره‌ (3) و ژماره‌ (4) ئه‌مانه‌ تێبینى ده‌كه‌ین:

ها گۆشه‌ى ن= هتا پ1 × ك

ها گۆشه‌ى م= هتا پ2 × ك

(ك): پێوانه‌یه‌كى نه‌گۆرِه‌ له‌ هه‌ردوو هاوكێشه‌كه‌دا.

له‌م كاته‌دا نرخى هه‌ریه‌كه‌ له‌ دوو گۆشه‌ى (م , ن) یه‌كسان ده‌بن, ئه‌م باره‌ش ئه‌كه‌وێته‌ نێوان ئه‌و ووڵاتانه‌ى كه‌ هاوبه‌شن له‌گه‌ڵ شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) له‌ یه‌ك هێڵى پانىدا, به‌ڵام ئه‌و شوێنانه‌ى كه‌ هاوبه‌شن له‌گه‌ڵ (مه‌ككه‌ى پیرۆز) له‌ یه‌ك هێڵى درێژىدا له‌م جێكه‌وته‌ نه‌خشه‌ تازه‌یه‌ى كه‌ كردمان ئه‌كه‌ونه‌ سه‌ر هێڵێكى رِاست, كه‌ ئه‌ویش هێڵى باكوور باشوورى جوگرافىیه‌ كه‌ تىَپه‌رِ ئه‌بێت پیایدا, له‌به‌رئه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بگه‌رِێینه‌وه‌ بۆ هاوكێشه‌ى ژماره‌ (4) ئه‌بینین كه‌ ( ْ2– ْ1)= سفر هه‌میشه‌.

كه‌واته‌: ها گۆشه‌ى م= سفر هه‌میشه‌, ئه‌ویش به‌ چاوپۆشى كردن له‌ هێڵى پانى شوێنه‌كه‌, هه‌مان شت له‌ پێوانه‌ى (ها گۆشه‌ى ن)یشدا رووده‌دات, واته‌ ئارِاسته‌ى قیبله‌ له‌و شارانه‌دا كه‌ هاوبه‌شن له‌گه‌ڵ شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) له‌ هێڵى درێژىدا, ئارِاسته‌ى نوێژكردن تیایاندا بۆ باكووره‌ یان بۆ باشوورى جوگرافىیه‌ به‌ته‌واوه‌تى...

ئه‌و شارانه‌ى كه‌ ئارِاسته‌یان له‌ نوێژدا رِووه‌ و باشوورى جوگرافىیه‌, ده‌ست پىَده‌كه‌ن له‌ هێڵى پانى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)ه‌وه‌ به‌ ئارِاسته‌ى باكوور, واته‌ سه‌ره‌تا ده‌ست پىَده‌كات له‌هێڵى پانى ( 21.437 پله‌) بۆ هێڵى پانى ( 90 پله‌) له‌ جه‌مسه‌رى باكووردا, به‌ڵام ئه‌و شارانه‌ى كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر هێڵه‌كانى پانى له‌ باشوورى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)ه‌وه‌, واته‌ له‌ هێڵى پانى ( 21.437 پله‌) بۆ هێڵى ناوه‌رِاست, هه‌روه‌ها له‌ هێڵى ناوه‌رٍِاسته‌وه‌ بۆ هێڵى پانى (-90 پله‌) له‌ جه‌مسه‌رى باشووردا, ئارِاسته‌ى قیبله‌ له‌م شارانه‌دا رِووه‌و باكوورى جوگرافىیه‌ به‌ته‌واوى, ئه‌گه‌ر ئه‌و هێڵى درێژىیه‌مان وه‌رگرت كه‌ به‌رامبه‌ر به‌هێڵى درێَژى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)ه‌, كه‌ هێڵى درێژىیه‌كه‌ بریتىیه‌ له‌ (140.183 پله‌) رِووه‌و رِۆژئاوا, ئه‌وا ئارِاسته‌ى قیبله‌ له‌و شارانه‌ى كه‌ كه‌وتوونه‌ته‌ سه‌ر ئه‌م هێڵه‌, ئارِاسته‌ى نوێژكردن تیایاندا رووه‌و باكوور و باشوورى جوگرافى ئه‌بێت دووباره‌.

ئه‌و شارانه‌ى كه‌ له‌سه‌ر هێڵه‌كانى پانیی كه‌وتوونه‌ته‌ نێوان هێڵى پانى (- 21.437 پله‌) و جه‌مسه‌رى باشووره‌وه‌ ئارِاسته‌ى نوێژكردنیان رووه‌و باشوورى جوگرافى ته‌واوه‌, به‌ڵام ئه‌و شارانه‌ى ده‌كه‌ونه‌ سه‌رهێڵى پانى كه‌ ئارِاسته‌كه‌یان رِووه‌و باكووره‌ و له‌ هێڵى پانى (-21.437پله‌)ه‌وه‌ ده‌ست پآده‌كات بۆ هێڵى پانى سفر, واته‌ له‌ هێڵى ناوه‌رِاستدا و پاشان له‌ هێڵى ناوه‌رِاسته‌وه‌ بۆ جه‌مسه‌رى باكوور, له‌م باره‌دا ئارِاسته‌ى نوێژ تیایاندا رووه‌و باكوورى جوگرافى ته‌واوه‌.

به‌م شێوه‌یه‌ ده‌بینین ئه‌و شاره‌ى كه‌ به‌ ته‌واوى كه‌وتووه‌ته‌ سه‌ر هێڵى پانى (-21.437 پله‌) و هێڵى درێژى (140.183پله‌)ى رِۆژئاوا, ئه‌كرێت نوێژكردن تیایاندا رووه‌و هه‌ریه‌كه‌ له‌ باكوور و باشوورى جوگرافى بێت, هه‌ر له‌م شوێنه‌دا دروسته‌ كه‌ نوێژ بكرێت به‌هه‌موو ئارِاسته‌كانى باكوور و باشوور و رِۆژهه‌ڵات و رِۆژئاوا, چونكه‌ ئه‌م شوێنه‌ ئه‌كه‌وێته‌ سه‌ر درێژكراوه‌ى ئه‌و تیره‌یه‌ى گۆى زه‌وى كه‌ تىَپه‌رِ ئه‌بێت به‌ شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)دا به‌ته‌واوى, واته‌ هه‌موو ئه‌و بازنه‌ گه‌ورانه‌ى كه‌ تىَپه‌رِ ئه‌بن به‌ (مه‌ككه‌ى پیرۆز)دا, به‌هه‌مان شێوه‌ تىَپه‌رِئه‌بن به‌م شوێنه‌شدا له‌سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى, و ماوه‌ى پێوانه‌كراو له‌هه‌موو ئارِاسته‌كاندا له‌نێوان (مه‌ككه‌ى پیرۆز) و ئه‌م شوێنه‌دا یه‌كسانه‌ له‌ پێوانه‌دا و هه‌موویان ده‌گونجێن وه‌ك ئاراسته‌ى قیبله‌ى راست, ئه‌م شوێنه‌ش له‌سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى ئه‌كه‌وێته‌ دورگه‌ى (موروروا) له‌ كۆمه‌ڵه‌ى (جزر بولینیزیا) له‌ ئوقیانوسى هادى نزیك ناوه‌رِاستى ماوه‌ى نێوان ئوسترالیا و ئه‌مریكاى باشووره‌وه‌یه‌.

ئه‌و شوێنانه‌ى كه‌وا هاوبه‌شن له‌گه‌ڵ شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) له‌ هێڵى پانىدا ناكه‌ونه‌ سه‌ر یه‌ك هێڵى رِاست له‌گه‌ڵىدا, به‌ڵام كۆده‌بنه‌وه‌ له‌ هێڵێكى چه‌ماوه‌دا و لێره‌وه‌ جیاوازى دروست ده‌بێت له‌ ئارِاسته‌كانى قیبله‌دا له‌وشارانه‌ى كه‌ ده‌كه‌ونه‌سه‌ر ئه‌م هێڵه‌, له‌و جێكه‌وته‌یه‌ى كه‌ باسى لىَده‌كه‌ین تىَبینى چوونیه‌كى هێڵه‌كانى درێژى و پانى ده‌كه‌ین كه‌ به‌ده‌ورى ئه‌و هێڵى درێژىیه‌دا كه‌ تىَپه‌رِى ده‌بێت به‌ شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)دا, به‌لاى رِاست و لاى چه‌پىدا.

له‌كاتى به‌كارهێنانى هاوكێشه‌كانى پێشوودا كه‌ باسمان كردن پێویسته‌ پارێزگارى له‌ نیشانه‌ جه‌برىیه‌كانى هه‌ریه‌كه‌ له‌ هێڵى درێژى و پانى بكه‌ین, به‌واتاى ئه‌وه‌ى كه‌ هێڵه‌كانى پانى باكوورى هێڵى ناوه‌رِاست (خط الإستواء) نیشانه‌ جه‌برىیه‌كه‌یان موجه‌به‌, و باشورى هێڵى ناوه‌رِاست نیشانه‌ حه‌برىیه‌كه‌یان سالبه‌, هه‌روه‌ها هێڵه‌كانى درێژیش له‌ رِۆژهه‌ڵاتى (هێڵى گرێنیتش)ه‌وه‌ نیشانه‌ جه‌برىیه‌كه‌یان موجه‌به‌ و رِۆژئاواى هێڵى گرێنیتش نیشانه‌ جه‌برىیه‌كه‌یان سالبه‌...

پێوانى ماوه‌ و لادانه‌ پێویسته‌كان بۆ دروست كردنى جێكه‌وته‌ى نه‌خشه‌ داواكراوه‌كه‌

پێشتر باسمان كرد كه‌ بۆ كێشانى نه‌خشه‌یه‌كى جیهان به‌ گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز). ئێمه‌ خاڵه‌كانى یه‌كتر برِینى هێڵه‌كانى درێژى و پانى له‌سه‌ر رووى زه‌وى وه‌رده‌گرین وه‌ك بنچینه‌ى كێشانى وێنه‌ى كۆتایی هێڵه‌كانى درێژى و پانى ئه‌م نه‌خشه‌ نوێ یه‌ى جیهان.

ئێمه‌ له‌م كاره‌ماندا پشتمان به‌ست به‌ ووردترین ئامێرى ئه‌لیكترۆنى بۆ دیارى كردنى ئاراسته‌ و لادانه‌ پێویسته‌كانى ئه‌م خاڵانه‌ى یه‌كتر برِین به‌گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) و هه‌ردوو هاوكێشه‌ى ژماره‌ (2) و (4)ى سێگۆشه‌ گۆیىیه‌كانى كه‌ پێشتر باسمان كرد به‌كارهێنا.

هه‌روه‌ها ئامێرى كۆمپیوته‌رمان به‌كارهێنا بۆ كێشانى هێڵه‌كانى درێژى و پانى ئه‌م نه‌خشه‌ داواكراوه‌, به‌رِێزیشتان ده‌توانن له‌ لاپه‌رِه‌ى داهاتوودا ئه‌و جێكه‌وته‌ى نه‌خشه‌ نوآیه‌ ببینن كه‌ به‌ یارمه‌تى كۆمپیوته‌ر كێشراوه‌.•

له‌ نه‌خشه‌ى ژماره‌ (1)دا جێكه‌وته‌ى هێڵه‌كانى درێژى و هێڵه‌كانى پانى دیاره‌ به‌گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) كه‌ نیشانه‌ى پیتى (M)ى بۆ دانراوه‌, و جه‌مسه‌رى باكورى زه‌وى دیارى كراوه‌ به‌پیتى (N) و جه‌مسه‌رى باشوورى زه‌وى به‌ پیتى (S), و هێڵه‌كانى درێژى و پانى وێنه‌كراون هه‌ریه‌كه‌یان به‌ (10پله‌) كه‌ ژمێره‌ كراون له‌ وێنه‌كه‌دا, بازنه‌ى ده‌ره‌وه‌ش له‌ وێنه‌كه‌دا ژماره‌ى له‌سه‌ر تۆماركراوه‌ كه‌ ئه‌ویش لادانى بازنه‌یی جوگرافى ده‌گه‌یه‌نێت به‌گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز), به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر بێتوو هێڵێكى رِاست وه‌رگرین له‌نێوان (مه‌ككه‌ى پیرۆز) و هه‌رشوێنێكى تر له‌م جێكه‌وته‌ تازه‌یه‌دا, درێژ كراوه‌ى ئه‌م هێڵه‌ رِاسته‌ له‌سه‌ر بازنه‌كه‌ى ده‌ره‌وه‌ لادانى بازنه‌یی ئه‌و شوێنه‌مان بۆ ئه‌خوێنێته‌وه‌ له‌ (مه‌ككه‌ى پیرۆز)ه‌وه‌.

له‌ نه‌خشه‌ى ژماره‌ (2) دا حه‌وت كیشوه‌ره‌كه‌مان دابه‌زاندووه‌ له‌سه‌ر نه‌خشه‌ى جێكه‌وته‌كه‌ى پێشوو, له‌ شوێنه‌ رِاسته‌كانیان به‌گوێره‌ى هێڵه‌كانى درێژى پانى زه‌وى, له‌مه‌وه‌ ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و جێكه‌وته‌یه‌ى گۆى زه‌وى به‌گوێره‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) كه‌ جێكه‌وته‌ى داواكراوه‌ له‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ماندا...

تێبینى ئه‌وه‌ ده‌كه‌ین كه‌ كاتێك وێنه‌ى بازنه‌یه‌كمان كردووه‌ چه‌قه‌كه‌ى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز)ه‌ و سنووره‌كانى ده‌ره‌وه‌ى حه‌وت كیشوه‌ره‌كه‌ى زه‌وىیه‌, چێوه‌ى ئه‌م بازنه‌یه‌ ده‌سوورِێته‌وه‌ له‌گه‌ڵ سنورى ده‌ره‌وه‌ى كیشوه‌ره‌كان, ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نێت كه‌ شوێنى شارى (مه‌ككه‌ى پیرۆز) بریتىیه‌ له‌ چه‌قى زه‌وى ووشكانى له‌سه‌ر رِووى گۆى زه‌وى كه‌ له‌ نه‌خشه‌ى ژماره‌ (3)دا به‌ ئاشكرا رِوون كراوه‌ته‌وه‌, لێره‌وه‌ ده‌گه‌ینه‌ گه‌وره‌یى و پیرۆزى ئه‌و ئایه‌ته‌ پیرۆزانه‌ى له‌سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پێدا: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكَمْ شَهِيداً البقره‌143.

هه‌روه‌ها ئایه‌تى پیرۆزى:

لِتُنذِرُ أُمَّ القُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا الشورى 7,

به‌رِاستى ئه‌م فه‌رموودانه‌ هه‌ر ده‌بێت له‌لایه‌ن خواى گه‌وره‌وه‌ هاتبێت چونكه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌ى پێغه‌مبه‌ردا هێشتا به‌ ته‌واوه‌تى هه‌موو پارچه‌كانى جیهان نه‌دۆزرابووه‌وه‌ و هیچ كه‌سێك نه‌گه‌یشتبووه‌ ئه‌وه‌ى كه‌ نه‌خشه‌یه‌كى ته‌واو بۆ هه‌موو جیهان دابنێت, ئه‌مه‌ سه‌ره‌رِاى ئه‌وه‌ى كه‌ پێغه‌مبه‌ر و گه‌له‌كه‌ى نه‌خوێنده‌وار بوون, لێره‌دا ده‌بێت هه‌موو مرۆڤێكى خاوه‌ن ویژدان دان به‌رِاستى و گه‌وره‌یی ئه‌م په‌یامه‌دا بنێت و ملكه‌چى هه‌میشه‌یی خۆى بۆ راگه‌یه‌نێت.

سه‌رچاوه‌:

كتێبى (الكعبة مركز العالم)/ دانراوى (د.سعد المرصفي)/ له‌ بڵاوكراوه‌كانى ( مكتبة المنار الإسلامية)/ 1998

radio soran

تنبور  یکی از سازهای زهی است که در آن سیم‌ها از روی دسته‌ای بلند و کاسه‌ای عبور کرده‌است و با ضربه انگشتان به صدا درمی‌آید. تنبور را بعضی تنبوره  نیز گفته اند و معرب این ساز طنبور است، ولی بهتر است با همان املای ایرانی تنبور نوشته شود.  امروزه از تنبور می‌توان به ساز محلی با دسته‌ای بلندتر و کاسه‌ای بزرگتر و منحنی تر از سه‌تار دارای دو یا سه سیم و چهارده پرده که به فاصله اکتاو در ساز پرده‌بندی شده، تعبیر نمود. ویژگی‌های اجرایی آن در دوتار مشهود نیست. تنبور را با پنجه نوازند و این خود دلیلی است بر ارتباط خانوادگی تنبور و دوتار محلی و سه‌تار که آنها نیز با انگشت(ناخن) به صدا در می‌آیند، است. تنبور ، دارای  شخصیتی عرفانی و حماسی است و این ساز برای نواختن قطعات حماسی نیز استفاده می شود.

تنبور  یکی از سازهای زهی است که در آن سیم‌ها از روی دسته‌ای بلند و کاسه‌ای عبور کرده‌است و با ضربه انگشتان به صدا درمی‌آید. تنبور را بعضی تنبوره  نیز گفته اند و معرب این ساز طنبور است، ولی بهتر است با همان املای ایرانی تنبور نوشته شود. امروزه از تنبور می‌توان به ساز محلی با دسته‌ای بلندتر و کاسه‌ای بزرگتر و منحنی تر از سه‌تار دارای دو یا سه سیم و چهارده پرده که به فاصله اکتاو در ساز پرده‌بندی شده، تعبیر نمود. ویژگی‌های اجرایی آن در دوتار مشهود نیست. تنبور را با پنجه نوازند و این خود دلیلی است بر ارتباط خانوادگی تنبور و دوتار محلی و سه‌تار که آنها نیز با انگشت(ناخن) به صدا در می‌آیند، است. تنبور ، دارای  شخصیتی عرفانی و حماسی است و این ساز برای نواختن قطعات حماسی نیز استفاده می شود.

در طول سير و سفر تاريخي و فرهنگی تنبور در نقاط و نواحی مختلف نامها و شکلهای متفاوتی پيدا کرده است . به گمان قوی ميتوان گفت که اکثر سازهای زهی مضرابی از اين ساز کهن مشتق شده و کمال يافته اند و به عنوان مادر سازهای زهی مانند : تار ، سه تار ، عود ، دوتار ، گيتار ، ماندولين ، ديوان و .... شناخته شده است و در کرمانشاه و کردستان ايران رايج است و زينت مجالس عرفانی و محافل روحانی است .
انواع تنبور به اسامی زیر خوانده شده:
تنبور قوچانی ، شروانی ، بغدادی ، تيسفونی و انواع دو تار ، چگور ، قپوز و .... با شکلهای مشابه هنوز در بيشتر مناطق ايران حضور دارد . و آنطوری که در فرهنگنامه ها آمده در ايران باستان مصر و آشور اين ساز وجود داشته در آشور آنرا پاندورا ميخواندند و اين ساز دارای سه سيم بوده است و يونانيان تنبور را بصورت فاندورا اقتباس کرده و سپس بصورت پاندورا وارد زبان و منطقه اروپايي گرديده است .
تنبور که مردمان حق بخصوص در کردستان و کرمانشاه قرنهای متمادی در نگاهداری آن و نعمات باستانی و اهورايي آن کوشيده اند ساز مذهبی و آييني آنها و همدم قلندران عارف وحق پرستان است بطوريكه قبل و بعد از نواختن دست و دستانش را می بوسند و بر ديده ميگذارند . آهنگ و نغمه های تنبور به صورت "مقامی" اجرا می شود و مانند كليه موسيقي های ايزان زمين دارای تمی موزون و بدون وزن و در بعضی مقامهای آن اوزان بصورت سنگين و فراخ ميباشد که بسيار کهنسال مينايد و قدمت و سابقه دور و دراز آنرا نشان ميدهد. کاسه تنبور بيضي شکل و دسته ای نسبتا بلند دارد . دارای 13 الی 14 و حداکثر 15 دستان - پرده- بوده و فواصل آن نزديك به پرده و نيم پرده است و برخلاف سازهای موسيقي سنتی در اين ساز ربع پرده وجود ندارد و اين نشانگر اصالت و دست نخوردگی آن است .
تنبور سازي است از خانواده آلات موسيقي رشته اي .آنگاه كه اين محفظه صوتي به تدريج شكل بيضي پيدا كرده و اندك اندك يك قسمت از دو قسمت باريك بيضي طويل تر و باريكتر شده و هنگامي نام بربط يا عود بر آن نهاده شده كه دسته ساز اندكي بلندتر شده و كاسه طنين ساز ، پر حجم تر گشته است در همين عصر است كه ساز ديگري آفريده شده است . بر اين ساز نيز در مناطق مختلف گيتي نامهاي گوناگون نهاده شده است . از جمله در ايران آن را تنبور ناميده اند .

فارمر مينويسد : با انتشار دين اسلام به اكناف عالم تاثير ايران در آلات موسيقي به همه جا رخنه كرد و حتي در نقاطي هم كه اسلام انتشار نيافته بود راه يافت ، يعني از طرف مشرق به سواحل اقيانوس اطلس و از شمال به سيبري و از جنوب به هندوستان و جزاير شرقي هند نفوذ كرد. تنبور كه در ممالك مجاور ايران به " طنبوره " معروف شد به تدريج به چين رسيد و موسوم به " تنپولا " گشت. در يونان آنرا" تام پوراس " ناميدند. از يونان به آلباني رفت و آنرا " تامورا " خواندند . در روسيه آنرا " دومبرا " ، در سيبري و مغولستان " دومبره يا دمبوره " نام نهادند و در بيزلنس معروف شد به " پاندورا " . ساير اقوام اروپايي توسط بيزانس با اين ساز آشنا شدند . اين ساز در تركيه و هندوستان رواج يافت .

در فرهنگ موسيقي " ريمان " واژه تنبور آمده است :
تنبور سازي است منسوب به ايرانيان و اعراب و از خانواده عود . " ريمان " عقيده دارد كه اين ساز در هندوستان " تمبوري " ناميده ميشود كه بيشك همان تنبور ايراني است . در ايتاليا آنرا " تمبورو " و در قفقاز " تمپور " گويند . ارمنيها مانند ايرانيها آنرا تنبور مينامند .
در فرهنگ موسيقي " گروو " گفته شده كه كلمه تنبور در طي زمان در اثر تلفظهاي ملل مختلف به اسمهاي مختلف در آمده است .
دائره المعارف " بريتانيكا "مينويسد : تنبور سازي است شرقي از خانواده عود كه داراي دسته بلند است و 2 يا 3 سيم داردو با انگشت به صدا در ميايد . قديميترين نشانه هاي موجود از اين ساز در مشرق زمين نقشهايي است كه از تپه هاي" بني يونس " و " كيوان " واقع در شهر موصل به دست آمده است . از اين نقشها معلوم ميشود كه شكل اين ساز به تار امروزي شباهت بسياري داشته است و دسته بسيار بلند و نازك آن با كاسه ظريف و مجوفش بسيار متناسب بوده است. مجسمه هاي بدست آمده از شوش كه متعلق به 1500 سال قبل از ميلاد مسيح ميباشد و همچنين مجسمه هاي بدست امده از " هفت تپه " بيانگر قدمت اين ساز ميباشد .
" ژول روئانه " مينويسد : فارابي از مولفان قرن دهم ميلادي آلات موسيقي زمان خود را مانند عود و تنبور خراساني، تنبور شيرازي و ... به طور دقيق نشان داده است . بين اين سازها تنبور بغدادي كه در دمشق مرسوم بوده ، پرده بندي متفتوت داشته است .
در فرهنك كامل آلات موسيقي " زاكس " آمده است : تنبور فارسي و كردي و عبري به شكل تخم مرغ است و دسته بلند دارد و در حقيقت ساختمان تنبور نخستين گامي است كه بشر در طريق رشد و تحولاين قبيل سازها برداشته است . به طور كلي ميتوان چگونگي تغييرات شكل ظاهري تنبور را از زمان آشوريها تا عصر حاضر مشاهده كرد . امروزه تنبور به يك قشر وسيع از جامعه بشري تعلق دارد . ريشه لغوي تنبور " پاندورا " بوده است . تنبور در نقاط مختلف ايران ، نامهاي خاصي داشته است ، مانند تنبور خراساني و ميزاني يا تنبور بغدادي يا تركي ، شروانيان و از آنچه ياد شه چنين بر ميايد كه تنبور باستاني مشخصاتي به اين ترتيب داشته است .1_سازي رشته اي 2_نواختن با ناخن يا سه انگشت دست راست 3_در آغاز يك تار يا يك رشته داشته است 4_ تنبور دو نوع بوده يك نوع كه پرده يا دستان ميبستند و ديگري بدون پرده بوده است 5_ شكل ظاهري آن مانند دو تار ( چگور ) بوده است .6_بي ترديد داراي گوشي و خرك بوده است .
آقاي عليرضا فيض بشي پور در پژوهش درجه كارشناسي خود درباره تنبور اشاره دارد به تعدادي از مقامهاي اين ساز مانند مقام " باريه " و " طرز رستم " ، " مجنوني " و " جنگ آرا " كه اين مقامها از مقامهاي كهني ميباشد مه سينه به سينه از تنبور باستان تا تنبور حاضر نقل شده است . گويا مقام " باريه " را " باربد " خوانده است .

انواع تنبور از نظر شکل :

تنبور از شکل ظاهری دارای دو نوع است
یک: نوعی کاسه ی آن یک تیکه است واز لحاظ ساخت آن بسیار مشکل است و تنبور قدیم همه از این نوع بوده اند
دو: نوعی که به چمنی مشهور ست که همان ترکه ای است که کاسه ی آن از تکه های چوب درست شده است و مزیتی که برنوع اول دارد این است  که هم ساخت آن راحت تر است واگر از لحاظ کاسه آن مشکلی پیش بیاید تعمیر آن راحت تر است.

تنبور در نواحی باختری ایران ویژه درانجمن تنبورنوازان، قلندران و درویش‌های اهل طریقت و اهل حق کردستان وکرمانشاهان استفاده می‌گردد که به وسیله آن موسیقی مذهبی خود را اجرا می‌کنند.

تاریخچه تنبور:

بر پایه سه مجسمه کوچک بازیافت شده در خرابه‌های شوش،  تنبور دارای تاریخچه‌ای مربوط به حدود ۱۵۰۰پیش از میلاد است. تنبور زمانی در انواع کاسه گلابی شکل رایج در ایران و سوریه ساخته می‌شده سپس از طریق ترکیه و یونان به باختر رفته و کاسه بیضی شکل آن در مصر باب شده‌است. از تنبور به سه‌تار باستانی ایرانیان تعبیر شده‌است که در زمان ساسانیان خسرو پرویز و قبل از آن هم به کار نواختن می‌آمده. تنبور ساز نوازندگانی ایرانیان محسوب می‌شده و ابن خردادبه آوازخوانی مردم ری و طبرستان و دیلم را با تنبورها درست شمرده، می‌گوید ایرانیان تنبور را برتر از دیگر سازها دانسته، می‌نوازند. تنبور در نوشته‌های موسیقی عرب، به شکل سازی کامل و مناسب برای همراهی با آواز معرفی گردیده واز آن به عود دسته بلندایرانی تعبیر شده‌است. آمده است که در پنج هزار سال پيش در آناتولی قديمي کسانی از نژاد آريايي ميزيسته اند بنام " هی تيت " که تنبور بين آنان معمول بوده است و درنقشها حجاری شده روی سنگ اين ساز تصوير شده است . آرتور كريستسن سن در کتاب " ايران در زمان ساسانيان " نام ابزار موسيقي ايران را چنين آورده : بربط ، نای ، مزمار ، چنگ و گويد مردم خراسان بيشتر وسيله ای را در موسيقي بکار مي برند که هفت تار داشت و آنرا " زنگ " ميخواندند . اما مردم ری ، طبرستان و ديلم تنبور را دوست تر داشته و اين ساز نزد همه ، مقدم بر ساير سازها بوده است.
تنبور به هر كجا كه رفته اصل آن از ايران است: مرحوم سيد خليل عالينژاد در پاياننامه خود با موضوع" تنبور از ديرباز تاكنون" با بيان اين مطلب گفته:در عراق صدر اسلام و قرون اوليه دوران اسلامي طنبور محبوبيت داشته، در همين دوره در سوريه و حجاز طنبور از جمله رايجترين سازهاي مورد استقبال عامه بود. اما در عصر عباسيان طنبور به محبوبترين ساز عالي و اختصاصي اعجوبگان هنر موسيقي تبديل شده بود و به اين ترتيب عود را كه اسباب دست هر موسيقيدان بزرگ در كار همراهي محسوب ميشد به مبارزه ميطلبيد. این استاد بزرگ می افزاید: تنبور در اعصار و قرون متمادي در صحنه هنر موسيقي سرزمين ما حضور چشمگير داشت ولي متاسفانه آنچنان اسناد و مدارك در دست نيست كه بتوان پرده از چگونگي الحان و مقامات موسيقيايي آن زمانها برداشت .
در بخش ديگراين رساله آمده است: اگر چه در مورد رشد و شكوفايي هنر موسيقي در عهد صفوي نظريات متفاوت ارائه شده اما با توجه به نوشتههاي مورخين ايراني و غير ايراني بسياري از بزرگان علم و عرفان آن روزگار تنبور نواختهاند .
اما در اواخر عصر صفوي هم چنانكه اقتدار، امنيت و اثبات سلسله مذكور رو به ضعف نهاد گرمي و رونق بازار هنر به ويژه موسيقي به سردي گراييد و در عوض تاريكي و جهل و خرافات و تعصبات غير معقول جاي آن را گرفت كه تا يكي دو قرن ادمه يافت. با وجوديكه دوران پس از صفويه را خيليها دوران كم خبري ناميده اند، اما با توجه به پارهاي از اسناد موجود تنبور باز كم و بيش به حيات خود ادامه داده  و راهرو تنگ و تاريك يكي دو قرن را پشت سر نهاده و خود را به عصر حاضر رسانيده است .
سید خلیل عالی نژآد همچنين در انتهاآورده است: با نگاهي به مقالات و كتبي كه در مورد موسيقي ملل جهان نگارش يافته ميتوان دريافت كه تنبور در بيشتر سرزمينها مثل هند، آمريكا، چين، مصر، سوريه، بالكان گرجستان و افغانستان، بنگلادش، مراكش، به نوعي حضور دارد البته نهايتا پيداست تنبور به هر كجا كه رفته اصل آن از ايران است .
گفتني است، اين پاياننامه در سال 75 - 1374 توسط سيدخليل عالينژاد براي كسب درجه كارشناسي موسيقي از دانشگاه هنر با راهنمايي دكتر تقي بينش تدوين گرديده است.
در میان سازهای سنّتیِ رایج در ایران ، تنبور از لحاظِ قدمت ، گستردگی و گونه گونی در شکل و اندازه ، بسیار قابل توجه است . یافته های باستان شناسی ، دیرینگی بسیار زیاد این ساز را در ایران نشان می دهد. قدیمترین این یافته ها سه تندیسک سفالین به دست آمده در شوش متعلق به 1500 ق م است که در دستهای یکی از آنها سازی شبیه تنبور هست . همچنین تصویری نقش شده بر تخته سنگهای تپة کیون جیک در حوالی شهر موصل متعلق به حدود 1000 ق م ، نیز نوازندگانی تنبور به دست را نشان می دهد . صرف نظر از این یافته ها، از کاربرد واژة تنبور در متون فارسی میانه و پهلوی مانند منظومة درخت آسوریگ، رسالة بُندَهش، کارنامة اردشیر بابکان و رسالة خسرو قبادان و ریدک وی معلوم می شود که نواختن این ساز دست کم در اواخر دورة اشکانی و سرتاسر دورة ساسانی در ایران رواج داشته است .

از پاره ای از وجوه تسمیة تنبور نیز ایرانی بودنِ نام این ساز فهمیده می شود. مثلاً، مطرح شده که واژة تنبور در اصل ، مرکّب است از دُم / دُنب و برّه ؛ چه ، این ساز به دُم برّه شباهت دارد.

با وجود این وجوه تسمیه و یافته های باستان شناسی و مستندات منابع مکتوب کهن و نیز تأکید شماری از محققان بر ایرانی بودن تنبور ، مباحث متفاوت دیگری نیز به میان آمده است . فارمر  با استناد به مباحث زبان شناسان ، این موضوع را مطرح می کند که در مصر قدیم تنبور را ظاهراً نِفِر می گفتند که معادل واژة عبریِنِبِل است ؛ بنابراین ، می شود احتمال داد سه حرف «ن »، «ب » و «ر » که در واژة تنبور وجود دارد، با اندک تفاوتی یادآور نام قدیم این ساز در مصر (= نفر) است . این سه حرف در واژة قنبره (جمع : قنابر) نیز، که به گفتة ابن بطوطه در قرن هشتم در شمال افریقا معمول بوده است ، وجود دارد .
برخی ، با استناد به این گفتة مسعودی که اختراع طنبور را به دو قوم گنهکار و نابود شدة سَدوم و عموره (= همان قوم لوط که در سواحل بحر المیّت ( بحر لوط ) می زیستند) نسبت داده است ، تنبور را برگرفته از تن (= صدای حاصل از نواختن ضرب ) و بور (= آن که نابودی اش مقدّر شده باشد ) پنداشته اند . پیداست که اگر نظر مسعودی پذیرفته شود، می توان برای تنبور خاستگاه عربی قائل شد. فارمر، با استفاده از گفتة فارابی ، در بارة دستانهای جاهلی تنبور می گوید در عصر جاهلی تنبور بی گمان وجود داشته هر چند که نامی از آن نمی یابیم . این در حالی است که همائی شعری از اعشی بن قیس (متوفی 629) ، صاحب یکی از معلقات سبع ، آورده که در آن تنبور ــ البته به صیغة جمع : طنابیر ــ به کار رفته است .

به نوشتة دورینگ ، می توان نوعی از قلب واژة سومریِ پان تور به معنای قوس کوچک را در واژة تنبور سراغ گرفت که در یونانی به صورت پاندورا در آمده است . البته وی از طرح این احتمال نخواسته خاستگاه این ساز را غیرایرانی معرفی کند؛ چه ، در جای دیگر تصریح کرده که خاستگاه تنبور ایرانی یا کُردی است.

تنبور از طریق حیره ، مرکز ملوک لخمی ، به جزیرة العرب راه یافت و در قرنهای نخستین اسلامی از آنجا به کشورهای اروپایی رفت، این ساز که در حیره به طُنبور/ طنبوره شهرت یافت ، در یونان تامپوراس نام گرفت و از آنجا به آلبانی رفت و تامپورا خوانده شد. در روسیه به دومرا ، در سیبری و مغولستان دومبره یا دمبوره ، و در روم شرقی باندورا یا پاندورا نام گرفت و سایر اقوام اروپایی که از طریق روم شرقی با این ساز آشنا شدند، اسم پاندورا، ماندوره و باندوره و صورتهای دیگر کلمة پاندورا را بر آن نهادند. نام این ساز در چین ، تنپولا است که تفاوت چندانی با نامهای آن در سایر مناطق جهان ندارد (فارمر، 1942، ص 40ـ44). به گفتة ریمان ، سازی که در هندوستان با نام تمبوری متداول است ، همان تنبور عربی یا ایرانی است .

به نوشتة ابن خرداذبه در ایرانِ پیش از اسلام ، نواختن تنبور در ری ، طبرستان و دیلم بیش از سایر مناطق رواج داشته و این ساز اغلب آواز را همراهی می کرده است (ص 32). سخنان ابن خرداذبه را مسعودی نیز در مروج الذهب نقل کرده است .

در دورة اسلامی و از همان اوایل خلافت عباسی ، تنبور جایگاهی ویژه یافت . این ساز با اینکه بر پایة گزارشهای ابوالفرج اصفهان، قابلیت همراهی با آواز را کاملاً داشته ، در قیاس با عود بیشتر در تکنوازی از آن استفاده می شده است. در سده های سوم و چهارم تنبورنوازان برجسته ای پدید آمدند که شرح حال بسیاری از آنان را جحظة برمکی  (متوفی 324)، که خود از تنبورنوازان مشهور بوده ، در کتاب الطنبورییّن آورده است. این کتاب گرچه از میان رفته ، ابوالفرج اصفهانی در الاغانی به آن بسیار استناد کرده است .

یکی از منابع اصلی تنبورشناسی در سده های سوم و چهارم ، کتاب الموسیقی الکبیرِ فارابی است . فارابی در این کتاب فصلی بلند را به معرفی تنبور و نحوة دستان بندی و بیان فاصله های آن اختصاص داده است . وی دو نوع تنبور را که در ساختمان و اندازه و نظام پرده بندی با یکدیگر تفاوت و در روزگار او رواج داشته اند، معرفی کرده است : یکی تنبور خراسانی رایج در خراسان و سرزمینهای واقع در شمال و خاور این ولایت و دیگری تنبور بغدادی که در عراق و مناطق مجاور آن معمول بوده است . به گفتة فارابی این سازها اغلب دو تار داشته اند. فارمر با استفاده از شرح فارابی در بارة تنبور خراسانی می نویسد از دستانهای تنبور ابعادی حاصل می شد و از آنها آهنگی برمی خاست که به عقیدة سرهیوبرت پری ، موسیقیدان بزرگ انگلیسی ، کاملترین آهنگی است که تاکنون پدید آمده است از تفاوتهای طرز پرده بندی و کوک تنبور بغدادی به روش گذشتگان که آن را «الدساتین الجاهلیة » (دستانهای عصر جاهلی ) خوانده ، با روش معاصران خود که آن را به کمال نزدیکتر دانسته ، سخن گفته است .
از سدة چهارم به بعد، در متون ادبی و حتی متون اختصاصی موسیقی فقط از تنبور نام برده شده و آگاهی جالب توجهی در بارة آن نیامده است . در قرن ششم حسن بن احمد کاتب در کمال ادب الغناء در فصل بسیار کوتاهی که به تنبور اختصاص داده ، تصریح کرده که هم روزگاران او جایگاه دستانهای تنبور عربی یا بغدادی و تقسیم بندی آنها را دقیق نمی شناسند و جز دو یا سه پرده بر دستة تنبور نمی بندند. دو سه قرن بعد، عبدالقادربن غیبی مراغی (متوفی 838 .(آثاری پدید آورد که در این باره حاوی اطلاعات تازه و منحصربه فرد است . به گفتة او طنبور شروانیان ، که اهل تبریز آن را می نوازند، کاسه ای عمیق به شکل نیم گلابی با دو تار دارد . کاسة طنینی این ساز از «طنبورة ترکی »، که دو یا سه تار بر آن بسته می شود، بزرگتر است. مراغی همچنین از «نای طنبور» که آن را سازی آرشه ای با دو تار خوانده ، یاد کرده است.

ابن خلدون (متوفی 808) از رواج تنبورنوازی در میان جلیقیه (گالیسی / گالیثیا)، از اقوام فرنگی اندلس ، سخن گفته است . اولیا چلبی (ج 1، ص 640) که مَرْعَش در سوریه را خاستگاه تنبور دانسته ، علاوه بر تنبور که دو تار از جنس روده داشته ، از «تل الطنبور» و تارهای سیمی اش سخن گفته که به زعم او آن را شخصی به نام افندی اوغلو، از مردم کوتاهیة آسیای صغیر، ساخته است . در قرنهای بعد، تنبور با تفاوتهایی در اندازه و تعداد تارها، در ایران و سوریه و مصر و کشورهای اروپایی رواج داشته است . فیلوتو در قرن نوزدهم پنج نوع تنبور را ــ که کاسه ای گلابی شکل و اغلب سه رشته تار، بعضاً مزدوج ، داشته اند ــ بترتیب ، از دراز به کوتاه ، معرفی کرده است : تنبور کبیر ترکی ، تنبور شرقی ، تنبور بوزورگ (بزرگ )، تنبور بلغاری ، تنبور بغلمه. در این قرن ، بویژه در میان اسلاوها، از تنبور استقبال بسیار شد و اسلاوها در 1266/ 1850، تنبور را که کاسه ای کم حجم و دسته ای بلند با چهار سیم داشته است ، به عنوان ساز ملی خود بر گزیدند.
در کتاب تاریخ سازهای موسیقی نوشته ی کورت ساکس تنبور ایران با ارائه تصویر معرفی گردیده است.که مختصری از آن چنین است،عود دسته بلند که تنبور نامیده می شود صدایی تیز و فلزی دارد و می توان خیلی ظریف نواخته شود این ساز بدنه ی کوچک گلابی شکل با یک گردن دراز دارد،اجزا آن بدون میخ به هم متصل شده دارای چند گوشی و چند سیم نازک می باشد.گوشی ها به شکل (T)است که بعضی از جلو و بعضی از کنار نصب شده اند تنبور شبیه به سازهای زمان اعراب قدیم و ایران قدیم ترکیه قدیم می باشد.
 بر طبق تعداد سیم ها نیز نام گذاری می شود.این ساز از نظر درجه بندی شدن بسیار جالب است و موقعیت نگهداشتن جای انگشتان در آن مثل موقعیت قرار دادن انگشت در سوراخ های سازهای بادی است که بر طبق قاعده ی متری محاسبه شده است.به این خاطر بعضی ها این ساز را تنبور میزانی خوانده اند.این ساز در اروپا نیز معمول شده است و به چند شکل درآمده است.
تنبور در کارنامه اردشیر بابکان :رساله ای نیمه حماسی و یادگاری از روزگار ساسانی می باشد،کتابیست به زبان پهلوی در مورد سرگذشت اردشیر بنیانگذار سلسله ی ساسانی که در حدود سال ۶۰۰ میلادی تدوین شده است .
بعداز حمله اسکندر مقدونی و برچیده شدن شاهنشاهی هخامنشی در سرتاسر ایران ۲۴۰ کدخدا بود که هر کدخدایی قسمتی از ایران را اداره می کرد.اردوان کدخدا و حکمران سرزمین پارس بود.آوازه ی اردشیر به گوش اردوان رسیده بود او را به پارس دعوت کرد و مدت ها پذیرای او بود روزی در شکارگاه اردشیر گوری را نیک بزد،مردم جویا شدند که کار کیست،اردوان گفت کار من است اردشیر از دروغ او برآشفت و با او به ستیزه برخاست.اردوان اردشیر را در ستورگاه زندانی کرد اردشیر در زندان اوقات خود را با تنبور نوازی و آوازخوانی سپری می نمود و پس از چندی به دستیاری یکی از نزدیکان اردوان از زندان گریخت و پس از مدتی حکومت مرکزی و مقتدر ساسانی را تشکیل داد.نام پدر اردشیر ساسان و نام پدر مادرش بابک بوده است . 
گسترش تنبور در عصر حاضر:
امروزه تنبور در سرتاسر ایران رواج دارد اما کانون اصلی این ساز کرمانشاه و کردستان و نواحی شمالی لرستان است . این ساز در این مناطق ، که از مراکز اهل حق است ، با نامهای تَمیُرَه ، تَمیرَه ، تموره و تمور شناخته می شود . در این میان ، سازهای منطقه های گوران و صحنه در کرمانشاهان اشتهار و اعتبار
و رواج افزونتری دارند.
در قسمت کرد نشین ترکیه موسوم به دیار بکر نوعی از تنبور موسوم به باقلما با کاسه ای بزرگ و پنج تار و حدود بیست دستان رایج است که با مضراب نواخته می شود.در قسمت هایی از استان کردنشین سوریه موسوم به اکرا و نیز نوعی از تنبور موسوم به دیوانی تقریبا شبیه به باقلما وجود دارد در نواحی کردنشین عراق  نیز نوعی تنبور موسوم به دیوانی با مشخصاتی که ذکر شد و نوعی دیگر بنام تمیره با کاسه ای کوچک و سیزده تا چهارده دستان با دو یا سه تار معمول است.در کردستان ایران نیز ساز مورد نظر تمیره نام دارد با مشخصات تنبوری که در کردستان عراق متداول است ، بطور کلی تنبوری که مورد استفاده ی کردان است صرفا سازی است آئینی و بیشتر مورد استفاده ی سالکین راه حق است .
تنبور در تاجیکستان
ابزار موسیقایی تاجیک به دو دسته تقسیم می شوند اول سازهای مناطق کوهستانی دوم ساز شهری.در دسته ی سازهای کوهستانی سازی موسوم به دمبرک موجود است که از انواع تنبور است که دارای دو سیم می باشد و در سازهای شهری که از ظرافت بیشتری برخوردارند و تعدادشان نیز بیشتر است دو ساز موسوم به دوتار و تنبور وجود دارد ، دوتار در همه جا نواخته می شود .تنبور تاجیکی دارای سه سیم است و با مضراب نواخته می شود و با خواننده نیز همراه می گردد.بغیر از چند نوع مذکور در تاجیکستان تنبور با چهار تار ، پنج تار ۷ شش تار نیز وجود دارد .
تنبور ترکی
در کتب قدیمی از تنبور ترکی بسیار سخن به میان آمده است این تنبور که دارای کاسه ای بزرگ است دارای پنج تا هفت تار می باشد و از چهارده تا بیست و هشت دستان دارد با مضراب نواخته می شود بیشتر در آذربایجان متداول است و به مرور زمان نامش از تنبور کبیر یا تنبور بزرگ یا تنبور مس ابتدا به چنگور و نهایتا به چگور تبدیل شده است . 
تنبور در بلوچستان
یکی از ساز های مهم بلوچستان تنبیره نام دارد که دارای کاسه طنینی نسبتا" بزرگی است این کاسه به گلابی نصف شده ای شباهت دارد، روی کاسه طنینی که پوششی از چوب دارد کاملا" صاف است. در این قسمت صاف بیست سوراخ کوچک صوتی در پنج گروه چهار سوراخی تعبیه شده است.تنبیره سه سیم دارد و دسته آن فاقد پرده بندی است با انگشتان به صدا در می آید و کوک سیم های آن بنا به قطعه مورد اجرا قابل تغییر است.
تنبور در منطقه بالکان
تنها ساز اسلاو های جنوبی که در قرن نوزدهم میلادی رواج یلفت تنبور می باشد.این ساز ظاهرا" از ایران به ترکیه برده شده و در دوره تسلط ترکان بر ارای مرکزی به آن دیار راه یافته است.
این تنبور کاسه طنینی کم حجم و دسته ی بلندی دارد و دارای چهار سیم است این سیم ها به وسیله مضراب یا زخمه به ارتعاش در می آید و از آن صدای مطبوع و لطیفی شنیده می شود.
تنبور در افغانستان
در افغانستان نیز چند نوع تنبود وجود دارد که به لحاظ شکل ظاهر، حجم کاسه، طول و ضخامت دسته و تعداد تار ها و تعداد دستان ها با هم متفاوتند.نوعی از آن موسوم به تمبور کوچکتر از تنبور معمولی است و دارای دو تار می باشد.نوع دیگر موسوم به دوتار که بزرگتر از تنبور است و بر خلاف نامش دارای سه تار می باشد.
تنبور در گرجستان
دو ساز با اندکی تفاوت موسوم پاندوری و چنگوری که دارای سه و چهار سیم بوده و بسیار شبیه به تنبور می باشند در شمار سازهای ملی گرجستان هستند.
تنبور در خراسان
آن تنبوری که حکیم ابونصر تحت عنوان خراسانی معرفی و مسائل مربوط به آن را تشریح نموده به مرور زمان پذیرای نام دو تار شده و پس از گذشت قرن ها شخصیتی منحصر به خود را دارا گردید.تا آنجا که به لحاظ شکل ظاهر و پرده بندی نسبت انواع دیگر تنبور میتقل شده و از نظر مضراب کاری و شیوه نوازندگی سبک و سنت خاصی پذیرفت.تنبور خراسانی را دوتار هراتی نیز می گویند اما آنچه از این نوع در ایران متداول است سه گونه مهم قوچانی دره گزی و تربت جامی را می توان نام برد. 
ابن خرداد در رساله ی خود در زمینه ی موسیقی دوران ساسانی نگارش یافته آورده است:( ایرانیان عود را با نای و زنای را تنبور و سورنای را با دهل و مستج را با سنج همنوا می کردند و می نواختند.)
با توجه به حضور تنبور در سرزمین های مختلف در این قسمت آشنایی با ساز آیینی تنبور اشاره به سرزمین هایی می شود که تنبور در آن جا حضور داشته و دارد البته لازم به توضیح است که ، تنبور به هر کجا که رفته اصل آن از ایران است.
تنبور در هند
متداولترین ساز زهی هند تنبور است ، این ساز در همه جا دیده می شود، کاسه ی آن را از چوب یا کدو می سازند ، چهار تار دارد، که سه تای اول فولادی و چهارمی از برنج است.علاوه بر تارهای اصای ، رشته های کوچکی از ابریشم بین خرک و تارها بسته اند که به طنین آن کمک می کند.برای نواختن ، سر ساز را روی شانه می گذارند و با انگشتان دست چپ تارها را می کشند.این ساز به صورت دست باز نواخته می شود یعنی فاقد دستان است و همیشه برای همراهی آواز بکار می رود.
تنبور در آفریقا
در شمال آفریقا ، نوعی تنبور سه سیم با کاسه ای کوچک و دسته ای باریک و بلند وجود دارد که آن را با سر انگشت می نوازند.
تنبور در چین
تنبور زمانی که به چین راه یافت تنپولا نامیده شد.نوعی دیگر از آن که به پیپا موسوم است دارای کاسه ی کوجکی است که بر روی صفحه و دسته دارای پرده هایی از جنس ابریشم می باشد.این تنبور دارای چهار رشته تار است و گوشی هایش در دو طرف آن قرار دارند قدمت آن به دو هزار سال می رسد.بیوا تنبور دیگری است که تکامل یافته پیپا می باشد.اقسام تنبور چهار تار در چین بیشتر متداول است.
تنبور در مصر و سوریه
نوعی از تنبور که دارای کاسه ای بیضی شکل است در مصر و سوریه رواج دارد.در سوریه تنبور را بوزوک یا بزق می نامند.
تنبور در مراکش
در مراکش نیز سازی با مشخصات تنبور موسوم به قونبر موجود است.
:تنبور ترکمنی تنبور ترکمن ها نیز نوعی از انواع دو تار خراسان است که در جزئیات با انواع دیگر مقداری متفاوت است.
تنبور در بنگلادش در بنگلادش نیز دو نوع تنبور وجود دارد یکی از آنها موسوم به اکتار است که دارای یک تار است و دیگری سازیست موسوم به دوتارا که دارای دوتار است.
تنبور گیلانی
حکیم فارابی در کتاب الموسیقی الکبیر به نوعی تنبور اشاره می کند موسوم به تنبور گیلانی یا تنور جلیلی که کوک مخصوصی را نیز با این نام مورد بحث قرار می دهند.

 ساختمان تنبور:

تنبورها در اندازه های مختلفی ساخته شده اند که بر اساس تحقیق درویشی، اندازة کوچکترین و بزرگترین این سازها و اجزای کلی آنها به این ترتیب است : طول کلی : 87 ـ 5ر95 سانتیمتر؛ طول صفحه : 34ـ42 سانتیمتر؛ عرض صفحه : 5ر15ـ20 سانتیمتر؛ عمق کاسه : 2ر13ـ17 سانتیمتر به طور کلی بلندی این ساز در نمونه‌های مختلف یکسان نیست و بدون در نظر گرفتن نمونه‌های استثنا ۸۵ تا ۹۰ سانتیمتر می‌باشد. و تشکیل شده‌است از :
کاسه،
دسته،
صفحه،
سیم گیر،
خرک دسته،
خرک صفحه،
دو یا سه گوشی
دو یا سه سیم و
۱۳یا ۱۴ دستان
گلو / گلویی ، که در تنبورهای ترکه ای ، که کاسه را به دسته متصل می کند.

کاسه : همان قسمت پایین تنبور که خود دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. کاسهٔ این ساز را عموماً از چوب توت میسازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است. در گوران بیشتر سازها کاسة یکپارچه دارند، اما در صحنه کاسة اغلب سازها از هفت تا دَه ترکه ساخته شده اند.
دسته: قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است که در صدا تاثیر زیادی دارد
صفحه:قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف می باشد، صفحة نازکی است از چوب درخت گردو که بر روی دهانة کاسه قرار می گیرد و در وسط و یا در کنار صفحه حدود هفت تا دوازده سوراخِ دو تا سه میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.
دستان: سیزده تا چهارده دستان در تنبور وجود دارد که در محلهای معیّن بر دسته بسته می شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستانها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستانها متغیر است
خرک: خرک ، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردوست که سیم بر آن سوار است، و بر روی صفحه با فاصلة حدود 3ر5 تا 4ر7 سانتیمتر از سیم گیر قرار می گیرد. در برخی از سازهای جدید سیم گیر کار خرک را می کند
سیم گیر : به قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل می کنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را بدان گره می زنند و تا انتهای دسته می کشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیم گیر را انجام می دهد.
گوشی: همان قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای کوک کردن استفاده میکنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی ) از چوب بید وجود دارد. تنبور لانة کوک (جعبة گوشیها) ندارد و گوشیهایش مستقیماً در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو می روند.
سیم گیر بالا: برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است. شیطانک ، که قطعه چوب یا استخوانی است با دو سه شیار که تارها از روی آن عبور داده شده به گوشی گره می خورند. شیطانک در حدود پانزده سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه می شود
پرده: نخ نازکی است که بر روی دسته بسته شده و فاصله ی هردو دستان  را یک پرده می گویند. تنبور از قدیم دارای دو سیم بوده که اکنون آن را از دو سیم به یک سیم ارتقا داده اند .
سیم: دو یا سه سیم ، که سیم بالایی معمولاً جفتی است . این سیمها از یک سو به سیم گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشیها پیچیده می شوند.

شیوه نواختن تنبور:

در تنبورنوازی از پنج انگشت هر دست استفاده می شود. در شیوة معمول نوازندگی ، هر یک از انگشتان دست چپ روی یک خانه ، چهار انگشت پیاپی روی نیم پرده ، شست بین انگشت نشان و انگشت بزرگتر می نشیند و از انگشت شست برای سیمِ بم استفاده می شود. تنبورنوازی با مهارت ، در نواختن ساز به صورت «افقی » نیست (همانطور که در ویولون کلاسیک غربی یا سیتار هندی رایج است )، بلکه با نواختن دقیق و ماهرانة آرایه های صوتی ، سونوریتة (صدادهی ) شفاف و سلاست جملات همراه با آرامش ، و بدون کشش عضلانی و عصبی و با دستیابی به تمرکز روحانی که نوازندة حقیقی تنبور در طی آموزشهای هنری و معنوی به دست آورده ، معنی می شود. مشخصترین عوامل فنی در اجرا عبارت اند از: ضرب قوی با چهار انگشت ، شُرِّ طولانی (غلتِ صدا)، شُرِّ ساده و نیز ضربات خاصی که گاه بعضی نوازندگان از مکاتب دیگر موسیقی ایرانی ، مثل دو تارنوازی یا سه تارنوازی ، اخذ می کنند. در شیوة استاد نورعلی الهی (متوفی 1353 ش ) این تأثیرپذیریها از موسیقی اصیل شهری (سنّت ردیف دستگاهی ) شنیده می شود ولی در شیوة استادان دیگر، نظیر سیدامراللّه شاه ابراهیمی (متوفی 1382ش ) ، سیدخلیل عالی نژاد (متوفی 1381ش ) و علی اکبر مرادی (متولد 1327ش ) ، خصوصیات اصلی و قدیمی سنّت تنبورنوازی حتی الامکان حفظ می گردد. در برخی اجراهای موسیقی شهری ، گروه نوازی تنبور به صورت تک صدا (یونیسون ) دیده می شود که جدید و گونه ای بدعت گذاری است و به هر حال با سنّت اصلی و هنری تنبورنوازی ، که مبتنی بر تک نوازی و بدیهه سرایی خلاق است ، تفاوت و حتی تضاد دارد .

با این که تک نوازی را بهترین جلوة هنری تنبورنوازی دانسته اند، نواختن سازهای دیگری ، از قبیل دوزله و تنبک و دف و کمانچه ، همراه تنبور در سنّت موسیقایی منطقة کرمانشاه و کردستان ، طبیعی و جا افتاده است . با این حال ، مقامهای تنبور مختص به خود آن است و مراد از «مقام » گاهی نشانة ساختاری مقامی است که قادر است اشکال گوناگون و آهنگهای کمابیش ثابتی را تولید کند . از معروفترین مقامهاست : شیخ امیری ، سَحَری ، عابدینی ، باباکاوسی ، ساروخانی ، چپی ، طرز، قه طار (قطار)، شاه خوشین ، جلو شاهی ، فه تاح پاشایی (فتاح پاشایی ) و هَل پَرِگه . برخی از آنها اساساً برای تنبور ساخته و پرداخته شده و برخی دیگر از قطعاتی گرفته شده است که با سرنا یا سازی دیگر نواخته می شود.

ضبط مقامهای موسیقی تنبور بیش از سه دهه قدمت ندارد و بسیاری از «مقامهای مقدّس » تا ابتدای هزارة سوم میلادی ، حق خروج از خانقاه ، اجرا در جمع یا ضبط در نوار یا لوح فشرده (سی دی ) را نداشتند. روایت فردی استادنورعلی الهی از این مقامات ــ که از 1338 تا 1348ش ضبط و حدود سی سال بعد از آن در فرانسه تکثیر شده است ــ در کنار روایات سنّت گرایانه تر و محافظه کارانه تری از قبیل ضبطهای 1379ـ1380 ش علی اکبر مرادی در پاریس (که با اجازة رسمی و کتبی شیخ خانقاه مبنی بر لزوم ضبط و نگهداری آنها در تاریخ ، همراه شده است )، مجموعه ای گسترده و قابل تأمل را عرضه می کنند. مهمترین این صفحه ها عبارت اند از : > مسیر عشق الاهی < ، > حماسه ای روحانی < از استاد الهی ، > موسیقی کُردی ایران < از علی اکبر مرادی که بترتیب در 1997، 1998 و 2001 در پاریس ضبط شده اند .

در این بین ، نواخته های هنوز منتشرنشدة سیدخلیل عالی نژاد، آخرین بازمانده از سلسله ای عرفانی ـ هنری قدیمی در منطقة کردستان ، بسیار شایان توجه است . در اجرای عالی نژاد، سنّت قدیم با دریافتهای درخشان فردی و درونی او درآمیخته است ؛ اجراهایی برپایة سنّت قومی نیاکان و حاوی قدرت نفوذ معنوی او، که هم در قالب تک نوازی هم در قوالب جدید مثل گروه نوازی و حتی قطعه سازی برای تنبور، تجلی پیدا کرده است .

مقامات تنبور :

مقامهای حقانی (کلام ، یاری) : اساسی ترین بخش موسیقی تنبور ، موسوم است به سرودهای دینی اهل حق یا مقامهای حقانی که نزد پارسان به کلام مشهورند. این مقام ها تنها با تنبور و آواز اجرا می شوند. هر کلام متن معینی دارد و این متون از گفته ها و سروده های بزرگان پارسان (اهل حق) است. متون کلام ها عمدتا منظوم و حجایی است و سروده های مذهبی آیینی آن از کتاب نامه سرانجام و سایر کتابهای دینی اهل حق است. تعداد کلام های اصلی 72 مقام است . این کلام ها که به کلام های پرد یوری شهرت دارد، متعلق به دوره پیش از سلطان اسحاق تا زمان او هستند.

 مقام های باستانی (مجلسی) : تنبور نوازان گاه این مقام ها را غیر یاری ، غیر کلام یا غیر حقانی می نامند. تنبور ، مهم ترین ساز اجرا کننده این مقام ها ست. بخشی از این مقام ها ، با سازهای سرنا، دهل ، دوزله ، نرمه نای و شمشال نیز اجرا می شوند که متاسفانه تعدادی از آنها به علت پیچیدگی و نامانوس بودن به دست فراموشی سپرده شده اند. بیشتر این مقام ها در کوک طرز نواخته می شوند.  چنانکه سابق بر این اشاره شد حوزه رواج تنبور در کرمانشاهان در دو کانون اصلی صحنه و گوران (3) متمرکز است ، اما از آنجا که تجمع یارسان (اهل حق) در گذشته بیشتر در منطقه گوران بوده ، مقام های تنبور این منطقه تا حدودی اصیل تر باقی مانده است.

 مقام های مجازی: مقام های مجازی را گورانی نیز می خوانند. ترانه ها ، آهنگ های رقص و بسیاری از نمونه های مختلف موسیقی کردی در این بخش قرار می گیرد. این دسته از مقام ها تا حدی از دو دسته دیگر جدیدترند.  مقام های مجازی اگرچه در مقایسه با سایر مقام ها از روحانیت کمتری برخوردارند اما از ویژگی های هنری بسیار والایی برخوردارند. مقام های مجازی با آواز ، سرنا و دهل ، دوزله ، نرمه نای و تنبک ، شمشال و کمانچه نیز اجرا می شوند.  این مقام ها از تنوع شگفت انگیزی برخوردارند و به عبارتی گسترده ترین بخش موسیقی کردستان و کرمانشاهان را می سازند.

 شیوه کوک تنبور:

امروزهمینای صداهای موسیقی در سازها نت دوی دیاپازن است که سازهای شاخص موسیقی ایرانی نیز از آن تبعیت نموده‌اند.مثلاً اکثر نوازندگان تار، دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیم‌های اصلی تارند را برابر با نت یاد شده میگیرند.همین امر باعث شده‌است که صدای سازهای ایرانی بدلیل مبالغه در زیرشدن از اعتدال خارج گشته و صداها اکثراً یز و خشک و بدون طنین شده و از حالت اصلی خود خارج گشته‌است.در گذشته مبنای صداهای موسیقی نت لا بوده‌است چه درموسیقی ایرانی و چه در موسقی جهانی.این امر تا کنون در تنبور مراعات گردیده یعنی دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیمهای اصلی تنبور اند، معمولاً برابر است با نت لا. یعنی یک و نیم پرده بم تر از مبنای امروزی کوک می‌شوند.

کوک های تنبور :

کوک طرز : بیشتر مقا م های مجلسی با این کوک نواخته می شود. نسبت میان وترها در کوک پنجم درست نزولی است و صدای باز وتر دوم اکتاو پایین تر از صدای دستان پنجم است.
کوک بَرز : برز ، به معنی بلند، نامی است که استاد سید ولی حسینی بر این کوک نهاده است . بیشتر مقام های کلام در این کوک اجرا می شوند.  

نکاتی در مورد ساخت تنبور:

مواد اولیه مورد نیاز برای ساخت تنبور :
- انوع چوب : گردو(برای ساخت کاسه) ، چوب توت وتوت سیاه (برای ساخت کاسه و دسته )،چوب افرا، سنجد وشمشاد (برای ساخت سیم گیر، خرک، زه ، اشک و تزئینات دیگر (
- استخوان برای نصب روی دسته در صورت ساخت ساز هایی تزئینی تر و خاص
- چسب یا سریشم
- شاخ قوچ برای ساخت خرک ، سیمگیر ، شیطانک
- پرده یا دستان
- سیم (در جنس ها و ضخامت های مختلف ومورد نیاز)
- لوازم رنگ آمیزی ساز : الکل صنعتی نود درجه ، لاک طلایی – پارافین غیر خوراکی مایع- رنگ ( بیکرومات پتاسیم یا سدیم و رنگهای طبیعی دیگر)
وسایل و ابزار مورد نیاز برای ساخت تنبور :
- مغار گیلویی : برای کندن و خالی کردن داخل کاسه سازها
- تیشه معمولی نجاری در اندازه های بزرگ ، متوسط و کوچک : برای تراش روکار و شکل دادن
- اسکنه : برای درآوردن فاق و وصل دسته و . . .
- اره تَر بُری و خشک بری – اره کمانی : برای برای درز کردن کاسه ، فاق زبانه کاسه و بریدن و درست
کردن خرک ، بریدن و درز کردن استخوانهای روی دسته ساز
- رنده های معمولی نجاری ، رنده خشتی ، رنده بغل دوراهی : برای رنده کردن و شکل دادن
- انبرک : برای اندازه گیری قطر کاسه
- کولیس ، گونیا و پرگار

طبقه  بندی  زبانها  و  جایگاه زبان کردی

لوئی  ژان  کالوه  در  مخالفت  بااصل سیاسی - زبانی مبنی بر اینکه همه زبان ها برابرند تلاش می کند تا مجموعه بسیار پراکنده ای را  ساماندهی  کند  که  زبان های جهان تشکیل می دهند . او با بررسی افراد دوزبانه و قرار دادن معیارهای معتبر در برابر همدیگر تلاش می کند تا نمایه ای تطبیقی از زبان های دنیا را ارائه کند ...

حدود  هفت  هزار  زبان  بر  روی  کره زمین شمرده شده است و  اگر ملاحظه کنیم که تقریبا دویست کشور وجود دارد به صورت میانگین برای هر کشور تعداد سی و پنج زبان هست . البته این میانگین ها میانگینی بیش نیستند . بعضی کشورها مانند هند، کامرون،کنگو یا مکزیک دارای تکثر زبانی فراوانی هستند .دیگر کشورها مانند ایسلند بروندی از تکثر کمتری برخوردارند . از طرفی این پراکندگی نابرابر زبان ها در مقیاس قاره ای نیز وجود دارد . بعضی قاره ها مانند آفریقا ( که 30 درصد زبان ها در آن تکلم می شود) یا آسیا ( 33 درصد )از نظر زبانی غنی هستند در حالی که اروپاازاین حیث به طرزی خاص فقیر است ( 3 درصد زبان های دنیا در آن تکلم می شود ) . اما تکثر زبانی در همه جا هست ما همیشه با  زبان ها مواجه هستیم و می توانیم دو نگاه متفاوت به آن بکنیم . نگاه اول به توصیف تک تک آن ها بسنده می کند . نگاه دیگر که جامعه را از نظر زبانی مورد بررسی قرار می دهد که همان نگاه جامعه شناختی زبانی می باشد .

مدل  دوزبانگونگی:

جامعه  شناسی  زبان  در  دهه شصت تلاش کرده است تا این وضعیت های تکثر زبانی را با قرار دادن آن ها در بررسی های خود مورد توجه قرار دهد. امروزه چیز مهمی از آن باقی نمانده است بجز مدل پیشنهادی چارلز فرگوسون " مدل  دوواژگانی " یعنی زندگی مسالمت آمیز دو شکل یک زبان که تحت عنوان گونه " فرادست " و  گونه " فرودست " در آمده اند. بدین ترتیب وضعیت دوواژگانی کشورهای عربی ( عربی کلاسیک/ عربی" لهجه ای" ) هائیتی ( زبان فرانسه / زبان کرئول ) یونان ( کاتارووسا / یونانی عامی ) یا سوئیس آلمانی زبان ( آلمانی سوئیس ) را از نظر پراکندگی اجتماعی کاربرد ها توصیف می کرد. بر این نظر بود که فرد با والدین و دوستانش به گونه " پایینی " ( عربی لهجه ای، کرئول ... ) صحبت می کند اما در سر کار یا برای نوشتار از گونه " بالایی " ( عربی کلاسیک، فرانسه ... ) استفاده می کند .

بدین  ترتیب  حالت دوزبانگونگی  مدت مدیدی به عنوان یک مدل موثر و کارا تلقی شده است سپس از سوی آندسته از زبانشناسان مورد بحث قرار گرفته است که در جنبش های آزادی خواهانه یا مطالبات زبانی مشغول هستند . بر خلاف آنچه که فرگوسون نوشته بود آن ها خاطر نشان می کردند که دوواژگانی یک وضعیت یکنواخت میان دو صورت زبانی نیست بلکه بیشتر یک وضعیت کشمکش یا سرکوب می باشد . آنان در باره وضعیت زبان کرئول زبانان یا کاتالان زبان ها این چنین نشان می دادند که از یک طرف زبان قدرت نخبگان دنیای سیاست و فرهنگی و از طرف دیگر زبان عامی وجود دارد و این باعث شد ه بعضی ها از میان آنان پیشنهاد کنند که نظام سلطه بر چیده شود . به عنوان مثال در مورد زبان کاتالان کاری شود که به این  زبان  همان  نقشی  داده شود که تاکنون زبان اسپانیولی ایفا کرد ه است این همان چیزی است که روابط تنگاتنگ میان جامعه شناسی زبان و سیاست های زبانی را تبیین می کند .هرچه که باشد ما در اینجا فقط توصیف وضعیت های محدود و جزئی را داریم چون دو گونه ای که " بالایی " و " پایینی " تلقی شده اند فقط دو صورت از میان تعداد زیاد دیگری بوده اند . به عنوان مثال شاید میان دو صورت زبان آلمانی بخشی از سوئیس حالت دوواژگانی وجود دارد اما در آنجا زبان فرانسه نیز تکلم می شود همچنین زبان های مختلف مهاجران مانند پرتغالی، کردی، ایتالیایی، ترکی...وجود دارد و این یعنی وضعیت خیلی پیچیده است .

مدل جاذبه  ای  :

برای  توصیف  این  پیچیدگی  ( زبانی ) بابلی است که که در سال 1999  مدل " جاذبه  ای " را پیشنهاد کردم (1) که  از  این  نظر ناشی می گردد که می توان با در نظر گرفتن این که زبا ن ها در میان خود به واسطه افراد زبانی به هم مرتبط هستند می توان در میان این بی نظمی نظمی را حاکم نمود . بنابراین نظام دو زبانی طبقه بندی آن ها به ما امکان می دهد روابط میان این زبان ها را از نظر جاذبه ارائه کنیم .حول یک زبان کاملا محوری ( مانند انگلیسی ) که سخنورانش گرایش شدیدی به تک زبانی بودن دارند در این صورت حدود ده زبان فرامحوری ( مانند فرانسه اسپانیولی عربی چینی هندی مالایی ... ) جذب می شوند که سخنورانش به هنگام دوزبانی بودن یا زبان کاملا محوری یا یک زبان فرامحوری هم سطح آن را یاد می گیرند . حول این زبان های فرامحوری حدود صد الی دویست زبان مرکزی جذب می شوند که آن ها نیز به نوبه خود محور جذب چهار الی پنج هزار زبان محیطی هستند ( به طرح مدل جاذبه ای مراجعه شود ) .

بنابراین  در  هر  یک  از  سطوح  این نظام دو گرایش ظهور می یابند یکی در جهت دوزبانی گری " افقی " ( یادگیری یک زبان همسطح زبان خود ) و دیگری در جهت دوزبانی گری عمودی ( یادگیری یک زبان دارای سطح برتر ) در حالیکه این دو گرایش پایه مدل بنده هستند . این سازماندهی از نظر نوعی آمار زبان های دنیای یک سلسله مراتب نیست بلکه شکل ظاهری ناشی از یک اصل سازمان دهنده می باشد. یعنی یک زبان فرامحوری به هیچ وجه نسبت به یک زبان فرامحیطی " برتر " نیست بلکه  صرفا  جایگاهی  متفاوت را در دامنه زبانی جهانی شدن طبق توصیف بنده به خود اختصاص داده است و این  صورت ظاهری عملا هر روز تایید می شود .

به  عنوان  مثال  یک  فرد  دوزبانی بامبارا / فرانسوی در کشور مالی در 99 درصد موارد زبان اولش بامبارا می باشد و یک فرد یک زبانی آلزاسی / فرانسوی همیشه زبان اولش آلزاسی است . یک فرد دوزبانی کابیلی / عربی در الجزایر تقریبا همیشه زبان اولش کابیلی می باشد و... مطمئنا می توان مثال ها را بی نهایت افزایش داداما این ها کافی است تا به ما نشان دهد که پایه این سازماندهی جاذبه ای شاهدی است بر روابط زور . سازماندهی جهانی روابط میان زبان هایی که می خواهیم این مدل جاذبه ای را درباره شان بکار ببریم به نوعی تصویری است از یک روند ناپایدار روابط زور . امروز زبان انگلیسی نقطه اوج آن می باشد که زبانی کاملا محوری است اما  واضح  می باشد که این وضعیت می تواند متحول شود و یک زبان دیگر در آینده می تواند این جایگاه را بگیرد . کدام زبان ؟ پیش بینی آن آسان نیست همان قدر که شاید زبان محوری آتی هنوز وجود ندارد یا متوجه آن نیستیم .

طبقه  بندی  88  زبان  اول  دنیا  بر اساس مجموع ارزشها:

1-  انگلیسی  2-  فرانسه  3-  اسپانیولی  4- آلمانی 5- ژاپنی 6- هلندی 7- عربی 8- سوئدی 9- ایتالیایی 10- دانمارکی 11- ایسلندی 12- فنلاندی 13- رومی 14- روسی 15- لهستانی 16-پرتغالی 17- نروژی 18- ( چینی ) ماندرین 19- عبری 20- چک 21- اسلوونی 22- مجاری 23- کره ای 24- ارمنی 25- استونی 26- ترکی 27- یونانی 28- کاتالانی 29- اسلوواکی 30- کروواتی ۳۱ - کردی 32-  بلاروسی آلبانیایی 34- رومانیایی 35- کیروندی / رواندایی36- تاگالوگ 37- هندی 38- باهاسا 39- بلغاری 40- فارسی 41-  صربی  42-  قزاقی 43- هاائوسائی 44- پئول 45- پنجابی 46- سواحیلی 47- آذری 48- بنگالی 49- مینی 50- هاکا 51- ویسایان / سبوئانو 52- اردو 53- سیندی 54- ویتنامی 55- بامبارا 56- ازبکی 57- یوروبا 58- پشتو 59- تامول 60- نپالی 61- گوارانی 62- ایگبو 63- تایلندی جاوانایی 65- یوئه 66- ووئی 67- اکراینی 68- خمری 69- آفریقایی 70- سودانی 71- گرجی 72- بوجپوری / بیهاری 73- خیانگ 74- مادوری 75- گانی 76- ژوانگی گوجاراتی 78- تلوگو 79- ماراتی 80- مالایی 81- سینگالی 82- راجاستانی 83- کاننادا 84-اوریایی 85- آمهاریک 86- آسامایی 87- شونا 88- بیرمانی

اهمیت زبانها:

این  موضوع  سولات  دیگری  را مطرح می‌کند. چگونه می توان اهمیت نسبی زبان ها را اندازه گرفت؟ چگونه عناصری را بشناسیم که شاید در وضعیت کنونی عناصر تحول را بیان دارند؟

در  کل  هنگامی  که  درباره  اهمیت  یک زبان سوال می‌کنیم به تعداد سخنوران آن اشاره می‌کنیم یعنی هر چه تعداد سخنوران یک زبان بیشتر باشد به همان میزان " اهمیت " آن زیاد می باشد . نگرانی این است که به عنوان مثال زبان چینی تعداد سخنورانش بیشتر از انگلیسی می باشد در تعداد کشورهای خیلی محدودتری وجود دارد به واسطه ترانه و آواز و سینما كمتر گسترش یافته و در اینترنت کمتر به کار رفته است و ...

به  عنوان  مثال  زبان  های  که بیشترین تعدادسخنوران را  در جهان دارند عبارتند از :

1- (  چینی  )  ماندرین 2-  انگلیسی 3-  هندی 4-  اسپانیولی 5-  روسی 6-باهاسا 7-  پرتغالی  8-  بنگالی  9- عربی10- اردو 11-ژاپنی 12-فرانسه

این  تنها  طبقه  بندی  ممکن  نیست  .

اگر  تعداد  کشورهایی  رادر نظر بگیریم که این زبان ها در آن رسمی یا در کنار زبانی دیگر رسمی هستند در  این صورت ترتیبی متفاوت بدست می  آوریم.

1-  انگلیسی  2-  فرانسه  3-  عربی 4- اسپانیولی 5- پرتغالی 6- آلمانی 7- مالایی 8- چینی و ...

اگر  اکنون  جایگاه  زبان  ها  را  در اینترنت در نظر بگیریم یک سلسله مراتب دیگر مطرح می شود :

1-  انگلیسی  20/35  درصد  2- چینی 70/13 درصد 3- اسپانیولی 9درصد 4- ژاپنی 40/8 درصد 5- آلمانی 90/6 درصد 6- فرانسوی 20/4 درصد 7 – کره  ای  90/3  درصد  8- ایتالیایی30/3 درصد  9-  پرتغالی 10/3 درصد 10- مالایی 80/1 درصد 11- هلندی 70/1 درصد12- عربی 70/1 درصد.

همچنین  می  توانیم  تعداد جوایز ادبی نوبل را در نظر بگیریم که به نویسندگان این زبان‌ها اهدا شده است که به این صورت می شود:

1-  انگلیسی  2-  فرانسه  3-  آلمانی 4- اسپانیولی 5 – روسی  6- ایتالیایی 7- سوئدی 8- دانمارکی 9- چک 10- هلندی11- لهستانی 12- ژاپنی و...

می  بینیم  که  بعضی  زبان  ها تقریبا همیشه در صدر قرار دارند حالا عامل آن هر چه که باشد و دیگر زبان ها فقط در بعضی فهرست ها ظاهر می شوند ( مثلا زبان پرووانسالی بنگالی یا ییدیش ( عبری اروپای مرکزی و شرقی ) برای جایزه نوبل ) .

با  توجه  به  این  ملاحظات  می باشد که فهرستی از زبان های دنیا را ارائه داده‌ایم که عبارتند از مجموعه ای از عوامل ( تعداد سخنور، حضور در اینترنت، تعداد کشورهایی که زبان در آن رسمی است، جریان ترجمه به و از آن زبان، تولید و صدور فیلم کتاب موسیقی، جایزه ادبی نوبل، میزان رشد جمعیت کشورهایی که آن زبان در آنجا تکلم می شود، وجود نرم افزار پردازش متن اصلاح کننده املا و ... ) که طبقه بندی زبان های دنیا را از نظر " اهمیت " شان به این صورت ارزیابی شده بدست آورده ایم. این فهرست پس از اتمام در اینترنت در دسترس قرار خواهد گرفت و به به صورت منظم از نظر تغییر و تنوع عوامل مورد نظر به روز خواهد شد (2). در مرحله اول تعداد زبان های مورد نظر را محدود خواهیم کرد( زبان هایی که بیش از ده میلیون نفر به آن سخن می گویند ) تا به تدریج این فهرست را گسترش دهیم که تمام زبان ها را در بر گیرد . بنابراین فهرست مقایسه ای ربان های جهان یک ابزار مرجع ایجاد خواهد کرد یعنی محلی برای حقایق جامعه شناسی زبان که حرکت های زبانی وتغییرات روابط میان زبان ها را همزمان با جهانی شدن قابل درک خواهد نمود. این خود به تصمیم گیری از نظر سیاست زبانی ( سیاست تدریس زبانها، ارتقا بعضی زبان ها و ... ) که بر پایه عوامل هد ف هستند کمک خواه نمود .

ما  در  یک  کنفرانس  در  اکسان پرووانس ( سپتامبر 2007 ) پیش نمایی از آن را ارائه کرده ایم و به طبقه بندی موقت هشتاد زبان اول بر اساس ده عامل مذکور در اینجا دست یافتیم . بدین ترتیب با فهرست زبان ها از طرفی و صورت ظاهری ( مدل ) جاذبه ای از طرف دیگر نمای خوبی از وضعیت جهانی کنونی و گرایشات تحولی (زبان ها) را در اختیار داریم.

نوشته  ی:پروفسورلوئی  ژان کالوه -  نظریه  پرداز  معروف زبانشناسی -  دانشگاه  پاریس

منبع  :  مجله  بین  المللی le français dans le monde no 355 janvier سال  2008

ترجمه  :  علی  بلخکانلو

دانشجوی  ارشد  مترجمی فرانسه

واژه ؛هه لپه رکی ؛از کلمه هه لپر به معنی جنبش و تکان و در اصل به معنی حمله کردن است که نمادی ازحرکات جنگي است ...

سید علی اصغر کردستانی ، در سال 1260 خورشیدی  در روستای  صلوات آباد ، نزدیک سنندج به دنیا آمد.

پدرش  سید نظام الدین که از سادات معروف منطقه و فر دین دار و پرهیزکاری بود ، فرزند را از نوجوانی به مکتب یکی از مشایخ بزرگ دینی سنندج فرستاد و علی اصغر پس از چند سال تلمذ در آن مکتب ، در قرائت قرآن به استادی رسید و به خاطر صدای خوش و رسایی که داشت ،شهرت و آوازه اش از زادگاه مادری اش فراتر رفت.

صفای باطن و فروتنی سید ، افزون بر حسم و موهبت خدایی صدایش ، دلهای مشتاقان بیشماری را تسخیر کرد و از آنجا که انسانی بی تکبر و بخشنده بود و نغمه های روح پرورش را بی دریغ نثار دوستدارانش می کرد ، دیری نپایید که به محافل انس و به ویژه مجالس خوانین و بزرگان کردستان راه یافت. در همین محافل و مجالس بود که شیفتگان بسیاری را در حلقه ی ارادت خویش در آوردو به تشویق یکی از آنها که از خاندان آصف دیوان و از خوانین معروف سنندج بود ، به تهران آمد و صفحاتی را به فارسی و کردی ضبط کرد.

شعر كردی با وجود محاصره‌ی فرهنگی، هرگز هویت ملی خود را از دست نداده و شاعران كرد بخاطر تشخیص امتیاز انسانی و مسیر متعهد خود، هرگز تسلیم تخیل بی بار و پروسه زیبایی كلام نمی‌شود. آنچه خط همبستگی زبان و جان خلاق این شاعران را به وجود می‌آورد، زبان مشترك آنها از یك حلقوم خونین است

.

یول فیلمی از یولماز گونای است که به عنوان یکی از فیلم سازان مطرح از او نامبرده می شود  ایشان با درایت خاصی زندگی کسانی را به تصویر کشیده است که شاید خود نیز بخشی از ان باشد  با دردها و ناراحتی های انها آشناست و صحنه ها و پیام های قوی و معنا داری  را می توان در آن دید  با این وجود از دیدگاه روانشناسی می توان انتقاد هایی هرچند کوچک را از این فیلم گرفت.

ئه‌و سایته‌ ته‌رخان کراوه‌ بۆ فێر بوونی زمانی کوردی. به‌ شیوازێکی جوان له‌ پۆلی یه‌که‌وه‌ تا گه‌وره‌ساڵانی تێدایه‌

تبادل لینک هوشمند
برای تبادل لینک  ابتدا ما را با عنوان ئاوێنــــه و آدرس awenakurd.LXB.ir لینک نمایید سپس مشخصات لینک خود را در زیر نوشته . در صورت وجود لینک ما در سایت شما لینکتان به طور خودکار در سایت ما قرار میگیرد.